Owiany tajemnicą upadek społeczeństwa bizantyńskiego
W ramach finansowanego przez UE projektu NEGEVBYZ zbadano trzy historyczne miejsca położone w południowym Izraelu: miasta Sobota (Sziwta), Elusa i Nessana. Pomimo tego, że należą do najlepiej zachowanych osad z czasów bizantyńskich, wciąż są słabo zbadane. „Historia Negewu nigdy nie została opowiedziana, co jest ciekawe, zważywszy, że w tych niezwykle trudnych warunkach na skraju pustyni rozwinęło się bardzo złożone społeczeństwo”, mówi koordynator projektu Guy Bar-Oz.
Rolnictwo pustynne
Bar-Oz i jego zespół naukowy z Uniwersytetu w Hajfie odkryli, że rolnicy w Cesarstwie Bizantyńskim opracowali innowacyjne rozwiązania, które pozwalały im uprawiać roślinność w skrajnym klimacie bez stałego zaopatrzenia w wodę. Winorośl sadzono w suchych dolinach rzecznych nazywanych wadi, a okoliczne wzgórza oczyszczano z zalegających na powierzchni kamieni, aby umożliwić spłukiwanie gleby ze wzgórz do wadi. Zbudowano tam zapory ziemne, które w okresie deszczów zatrzymywały wody powodziowe na polach i w cysternach. Aby wzbogacić nieurodzajne gleby pustynne, bizantyńscy rolnicy budowali gołębie wieże, z których wiele przetrwało do dziś. Gołębie odchody zebrane u podstawy wież używane były następnie do nawożenia pól uprawnych. „Guano jest bogate w siarkę, fosforany i magnez, co czyni je szczególnie dobrym nawozem dla upraw winorośli”, dodaje Bar-Oz.
Stopniowy upadek
Dzięki innowacyjnej uprawie winogron region słynął ze swoich win. Jednak sukces zakończył się po trzech stuleciach, kiedy to Sobota i sąsiednie osady całkowicie się wyludniły. Jak dotąd powstało wiele różnych teorii próbujących wyjaśnić tajemnicze porzucenie winnic. Jedna z nich opiera się na hipotezie, iż miasta te padły ofiarą arabskiego podboju, który miał miejsce około 640 roku n.e. Inna teoria głosi z kolei, że region ten ucierpiał na skutek zarazy Justyniana, czyli epidemii dżumy, która sto lat wcześniej przetoczyła się przez Europę i Bliski Wschód. Wreszcie trzecia ze znanych teorii zakłada, że wyludnienie było skutkiem tzw. późnoantycznej małej epoki lodowcowej, czyli ochłodzenia klimatu spowodowanego erupcjami wulkanicznymi. Dowody zebrane przez Bar-Oza i jego zespół badawczy wskazują, że obszar zaczął podupadać jeszcze na długo przed muzułmańskim atakiem. „Porzucenie gołębich wież i upraw rolniczych, ślady uszczelnienia domów i drzwi oraz datowanie radiowęglowe odpadków – wszystko to wskazuje, że stopniowy upadek następował od połowy do końca VI wieku”, tłumaczy. Uczeni stwierdzili również, że dżuma miała niewielki wpływ na ten proces, a analiza izotopowa zębów owiec i kóz nie dostarczyła solidnych dowodów na lokalne zmiany klimatu. „Bazując na tej wiedzy, jak wyjaśnić upadek tych miast? Naprawdę nie wiem”, przyznaje Bar-Oz. Stawia za to hipotezę, że upadek Negewu mógł się wiązać z brakiem popytu na wino w Europie na skutek kryzysu spowodowanego przez epidemię dżumy i ochłodzenie się klimatu. Zespół projektu NEGEVBYZ przeprowadził na tych stanowiskach archeologicznych pierwsze badania paleobotaniczne, pozyskując ogromne ilości materiału roślinnego, pyłku, ziaren i pestek winogron. „Gołębie wieże są bardzo szczelnymi budowlami, do których ptaki znoszą materiał do budowy gniazd i resztki jedzenia; stanowią zatem idealną kapsułę wypełnioną pozostałościami roślin”, zauważa Bar-Oz. Daje to zespołowi nadzieję na ustalenie lokalnych odmian winorośli przystosowanych do uprawy w pustynnych warunkach. Prace w ramach projektu NEGEVBYZ były finansowane przez Europejską Radę ds. Badań Naukowych. „Dzięki wsparciu finansowemu byłem w stanie zatrudnić najlepszych ludzi, oferować dobrze płatne stypendia i nawiązać najwyższej jakości współprace”, dodaje Bar-Oz. „Dzięki unijnemu dofinansowaniu mogłem pracować lokalnie, a myśleć globalnie”.
Słowa kluczowe
NEGEVBYZ, Negew, pustynia, Izrael, Hajfa, Sobota, Sziwta, Elusa, Nessana, winogrona, gołębie, wadi, owce, kozy, rolnictwo
