Sposób postrzegania czasu w średniowiecznej Japonii
Choć możemy uważać współczesne przekonania dotyczące upływu czasu za oczywistości wynikające z prostej logiki, w rzeczywistości są one w dużym stopniu uzależnione od kultury, kontekstu, a także systemów pomiaru i wyrażania czasu. Zespół projektu TIMEJ, którego realizację sfinansowała Europejska Rada ds. Badań Naukowych, badał pojęcie czasu w średniowiecznej Japonii, dzięki czemu odkrył, w jaki sposób był on faktycznie doświadczany i rozumiany. „Prace zrealizowane w ramach projektu TIMEJ, określone podczas niedawnej konferencji Europejskiego Stowarzyszenia Japonistyki mianem przełomowych, doprowadziły do opracowania nowego modelu wyjaśniającego zróżnicowane funkcje czasu, wykraczające poza pomiary ilościowe”, wyjaśnia Raji Steineck, główny badacz z ramienia Uniwersytetu w Zurychu.
Czas jako element symboliczny
Badacze realizujący projekt TIMEJ wyszli z założenia, że podobnie jak współcześni ludzie, mieszkańcy średniowiecznej Japonii pojmowali czas na różne sposoby w zależności od kontekstu. Koncepcja elementu symbolicznego zaproponowana przez Ernsta Cassirera jest pojęciem, które pomaga zrozumieć to zróżnicowanie. Odnosi się do dziedzin i obszarów znaczeniowych, na przykład religii, sztuki, nauki, prawa czy technologii, spośród których każda jest zorientowana na wybrane wartości – na przykład na prawdę w przypadku nauki lub sprawiedliwość w przypadku prawa. „Choć czas ma kluczowe znaczenie dla każdego elementu symbolicznego, w przypadku każdej z nich podkreślane są inne aspekty związane z wartościami. Przykładem może być pojęcie »pilności« które nie pojawia się we wzorach fizycznych, jednocześnie stanowi ważny element prawa”, dodaje Steineck.
Spójne śledzenie czasu w społeczeństwie średniowiecznej Japonii
Zespół projektu TIMEJ skupił się na trzech dziedzinach – sądach cesarskich i wojskowych (ilustrujących obszary prawa i polityki), klasztorach buddyjskich (odnoszących się do religii) oraz produkcji i handlu towarami (dotyczących gospodarki). Na podstawie analizy źródeł historycznych badacze ustalili metody wyrażania i opisywania czasu, zasady ich działania oraz koncepcje dotyczące zagadnienia czasu. Dwa najważniejsze wnioski dotyczą badań zespołu nad klasztorami, a także sposobami korzystania z kalendarzy i czasu zegarowego do planowania i koordynowania zadań. Kalendarze i czas zegarowy często łączyły ilościowe aspekty czasu z jakościowym wymiarem religijnym. „Na przykład na piętnasty dzień ósmego miesiąca w kalendarzu księżycowo-słonecznym przypadała jesienna pełnia – ważny symbol oświecenia i okazja do bardziej uroczystych przemów opatów”, mówi Steineck. Druga, bardziej praktyczna obserwacja dotyczy sposobu wykorzystywania czasu – harmonogramy życia klasztornego opierały się na jednostkach czasu równych około 90-120 współczesnym minutom, dzięki czemu członkowie zborów mogli skupić się na swoich zadaniach bez konieczności sprawdzania czasu. Rosnący udział handlu międzynarodowego i towarzysząca mu wymiana poglądów doprowadziła do rozważań na temat tego, w jaki sposób można uwzględnić nie tylko różne ramy czasowe, ale także różne światopoglądy. „To odkrycie w pewnym sensie obala przekonanie, że poglądy powszechne w kulturach Zachodu i Japonii były całkowicie przeciwstawne”, wyjaśnia Steineck. Zdaniem badacza kilku ówczesnych naukowców zaproponowało metody koordynacji pomiarów czasu. Tym staraniom towarzyszyły wysiłki prawne mające na celu ustanowienie chronologii umów dotyczących na przykład własności ziemi. Było to związane z popularyzacją technologii produkcji i technik zarządzania opartych na liniowym postrzeganiu czasu, które oddzielały produkcję i handel od pór roku. W niektórych przypadkach różne koncepcje czasu okazywały się sprzeczne. „Zasada »taniej kupić, drożej sprzedać« stanowiła dość powszechną regułę w gospodarce, jednak odkryliśmy instrukcję wydaną przez opata Zen, który stwierdził, że takie działania ukierunkowane na zysk nie powinny być stosowane w przypadku darowizn klasztornych”, wyjaśnia Steineck. W ramach dodatkowych analiz badacze przyjrzeli się związanym z czasem koncepcjom ludzkiego ciała w religii, medycynie i literaturze. Analizy te wpisują się w ogół badań nad średniowiecznymi społeczeństwami wspieranych przez Unię Europejską, które obejmują między innymi badania nad szlakami handlowymi wykorzystywanymi przez producentów szkła.
Lepsze zrozumienie postrzegania czasu
Zespół kończy obecnie prace nad zbiorem esejów, których współautorami są badacze z Japonii, Europy i Ameryki Północnej. Obecnie trwa także realizacja projektu Time and Emotion in Medieval Japanese Literature, finansowanego przez Szwajcarską Narodową Fundację Nauki. Steineck planuje opracowanie monografii poświęconej modalności czasu w różnych formach symbolicznych i opisującą teoretyczne wnioski wyciągnięte w ramach badań zrealizowanych w czasie projektu TIMEJ, zatytułowanej „Time and Symbolic Form”.
Słowa kluczowe
TIMEJ, czas, zegar, Japonia, średniowieczna, klasztory, kalendarze, handel
