Nowe spojrzenie na etykę i partycypację obywateli w badaniach i innowacjach
Jednym z głównych celów organizacji finansujących badania naukowe jest wspieranie rozwoju badań i innowacji zaspokajających zróżnicowane potrzeby społeczeństwa. W dążeniu do zwiększania ich skuteczności oraz osiągania kolejnych sukcesów naukowcy coraz częściej zwracają się ku nowym grupom interesariuszy i uczestników, wśród których można wymienić między innymi zwykłych ludzi, osoby doświadczające badanych problemów, organizacje pozarządowe i przedsiębiorstwa społeczne. „Choć udział takich podmiotów może mieć kluczowe znaczenie w procesie opracowywania bardziej kompleksowych i skutecznych procesów badawczych, sposoby włączania w procesy badawcze osób i podmiotów niezwiązanych ze światem nauki oraz kwestie związane z etyką takich działań nie doczekały się formalizacji ani ujednolicenia - każdy kraj i każdy ośrodek kieruje się własnymi wytycznymi w tym zakresie”, wyjaśnia Stefanie Schuerz, badaczka austriackiego Ośrodka Innowacji Społecznych. W ramach finansowanego ze środków Unii Europejskiej projektu PRO-Ethics Schuerz podjęła działania mające na celu wypełnienie tej luki w działalności naukowej. „Celem realizowanych przez nasz zespół prac było odniesienie się do wyzwań etycznych, które pojawiają się, gdy w procesach badań i rozwoju innowacji uczestniczą niekonwencjonalni interesariusze. W szczególności dotyczy to działalności organizacji finansujących badania”, dodaje.
Możliwość testów nowych podejść w zakresie uczestnictwa interesariuszy
Realizacja tego celu opierała się na wdrożeniu w szeregu agencji odpowiedzialnych za finansowanie badań 11 pilotażowych projektów partycypacyjnych. Programy te, realizowane z udziałem zróżnicowanych grup interesariuszy i oparte na różnorodnych formatach, stanowiły swoisty poligon doświadczalny służący testowaniu nowych podejść dotyczących uczestnictwa. Realizacja fazy pilotażowej została podzielona na dwa etapy. W ramach pierwszego z nich badacze zajęli się analizą istniejących programów i procesów partycypacyjnych funkcjonujących w ramach czterech organizacji finansujących badania uczestniczących w projekcie, opierając się w tym celu na jednolitym zestawie pytań i zagadnień. „Dzięki wsparciu partnerów zajmujących się analizami, organizacje finansujące badania biorące udział w pracach zgromadziły dane oraz opracowały wnioski na podstawie pierwszych doświadczeń, na których oparły się szkolenia służące przygotowaniu i wdrożeniu nowych programów pilotażowych w ramach drugiego etapu prac”, wyjaśnia Schuerz. Dzięki zastosowaniu metody opartej na kolejnych krokach, zespół projektu PRO-Ethics był w stanie opracować wytyczne i narzędzia oceny oparte na doświadczeniach organizacji finansujących badania, które przyniosły wymierne rezultaty.
Zasady etyki w badaniach naukowych
Realizacja projektów pilotażowych stanowiła źródło cennych informacji, które posłużyły do opracowania dokumentu „Ethics Framework and Guidelines for Participatory Processes in the Activities of Research Funding Organisations” („Ramy etyczne i wytyczne dla procesów partycypacyjnych w działalności organizacji finansujących badania”), który stanowi jeden z najważniejszych rezultatów projektu. Komisje etyki oraz organy odpowiedzialne za rzetelność badań naukowych brały aktywny udział w procesie opracowywania dokumentów poprzez rozmowy oraz uczestnictwo w warsztatach, podczas których badacze gromadzili pomysły i informacje o potrzebach, a także obszarach, do których rozwoju mógł przyczynić się zespół projektu PRO-Ethics. Nowy dokument opisuje proces etycznego przygotowania, wdrażania oraz oceny procesów partycypacyjnych w finansowaniu badań. W szczególności skupia się na zróżnicowanych kontekstach, możliwościach oraz potrzebach wpływających na etyczną realizację procesów partycypacyjnych, a także zawiera wskazówki mające na celu zapewnienie, że udział interesariuszy uwzględnia wartości takie jak rzetelność, przejrzystość, równość i prywatność. „Dzięki opracowanym ramom etycznym i wytycznym zespół projektu PRO-Ethics wypełnił ważną lukę i postawił pierwszy krok na drodze do opracowania nowego paradygmatu uczestnictwa w badaniach naukowych i inicjatywach innowacyjnych oraz zagadnień etycznych z tym związanych”, zauważa Schuerz.
Fundament bardziej otwartej nauki
Obecnie nadal trwają prace, których celem jest zapewnienie, że organizacje finansujące będą kompleksowo wykorzystywać nowe ramy etyczne i wytyczne. Badacze pracują także nad rozszerzeniem obszarów badań w ramach innych inicjatyw finansowanych w ramach programu Horyzont Europa, takich jak CHANGER, ECS, IMPETUS i CitiObs. „Opracowaliśmy szereg materiałów, dzięki którym byliśmy w stanie podzielić się naszym rozległym doświadczeniem zdobytym w ramach projektów pilotażowych. Zbudowaliśmy także rozległe sieci instytucji, które skorzystają z owoców naszej pracy”, podsumowuje Schuerz. „Tym sposobem położyliśmy solidne podwaliny pod zapewnienie etycznego uczestnictwa niekonwencjonalnych interesariuszy w badaniach, na których mogą oprzeć się inne podmioty”.
Słowa kluczowe
PRO-Ethics, etyka, badania i innowacje, badania naukowe, organizacje finansujące badania, obywatele, uczestnictwo, uczciwość, przejrzystość, udział interesariuszy
