Czego przeszłość uczy nas o mobilności społecznej?
Nierówność i mobilność społeczna nie są wyłącznie hasłami rzucanymi przez współczesnych naukowców – to problemy, z którymi Europa zmaga się co najmniej od początku XIV wieku. „Ze względu na to, że nie mamy dostępu do wielu danych na temat mobilności społecznej w czasach przed rewolucją przemysłową, nie jesteśmy w stanie uczyć się na błędach”, twierdzi Guido Alfani, badacz z Uniwersytetu Bocconiego w Mediolanie. „W związku z tym wszystko wskazuje na to, że historia wciąż się powtarza”. Dzięki wsparciu ze strony finansowanego ze środków Unii Europejskiej projektu SMITE Alfani stanął na czele prac mających na celu lepsze zrozumienie trendów mobilności społecznej w Europie, począwszy od czasów Czarnej Śmierci aż do rewolucji przemysłowej. „Naszym celem jest nie tylko zmierzenie mobilności, ale także poznanie jej konsekwencji dla gospodarki i całego społeczeństwa”, dodaje Alfani.
Badania średniowiecznej i wczesnonowożytnej mobilności społecznej
W ramach projektu, który otrzymał wsparcie Europejskiej Rady ds. Badań Naukowych, badacze zgromadzili obszerną bazę danych na temat mobilności międzyklasowej i zawodowej. „Dotychczas nikt nie próbował właściwie zmierzyć mobilności społecznej w czasach średniowiecznych i wczesnonowożytnych na podstawie źródeł archiwalnych”, wyjaśnia Alfani. „Oznaczało to, że musieliśmy zacząć od podstaw, wdrażając własne innowacyjne metody badania źródeł i analizy danych”. Większość badań archiwalnych przeprowadzono we Włoszech, gdzie znajdują się doskonałe źródła, jednak prace w ramach projektu były realizowane również w Belgii, Francji, Niderlandach oraz Hiszpanii. „Choć nasze badania koncentrowały się na wybranych regionach Europy, ujęliśmy otrzymane rezultaty w ramy kontekstu kontynentalnego”, dodaje Alfani.
Jak pandemie wpływają na nierówności i mobilność społeczną?
Jednym z najważniejszych obszarów badań były analizy zmian w procesach mobilności społecznej pod wpływem ważnych wydarzeń. W wyniku Czarnej Śmierci w latach 1347–1352 pojawiło się kilka pokoleń, w których stosunkowo łatwo było awansować lub spaść na niższy szczebel drabiny społecznej. Co ciekawe, z analiz wynika, że takie zjawisko zdaje się być wyjątkiem, gdyż począwszy od XV wieku mobilność społeczna na całym kontynencie systematycznie spadała. „Nasze wnioski dotyczące wpływu Czarnej Śmierci na wzrost mobilności mogą okazać się bardzo interesujące, biorąc pod uwagę fakt, że nasze społeczeństwo zaczyna wchodzić w okres po współczesnej pandemii”, mówi Alfani. „Pandemia COVID-19 będzie miała jednak zupełnie inny wpływ na nierówności i mobilność z tego prostego powodu, że poziom śmiertelności był na szczęście znacznie niższy niż w przypadku dżumy – tamta pandemia zabiła znaczną część populacji Europy”. W ramach projektu na łamach czasopisma naukowego „Journal of Economic Literature” został opublikowany już artykuł na temat wpływu epidemii oraz pandemii na nierówności ekonomiczne, ubóstwo i mobilność społeczną.
Nowy obszar badań nad mobilnością społeczną w czasach przedprzemysłowych
Kolejnym ważnym odkryciem było to, że począwszy od XVII wieku społeczeństwa północnej Europy stały się nieco bardziej mobilne niż grupy zamieszkujące kraje południa. Zdaniem Alfaniego mogło to w znacznym stopniu przyczynić się do powstania tak zwanej małej rozbieżności w rozwoju gospodarczym oraz wydajności gospodarek między północą i południem Starego Kontynentu w czasach przedprzemysłowych i na początku rewolucji przemysłowej, której pokłosie obserwujemy do dziś. „Odkrycia takie jak te są tylko wierzchołkiem góry lodowej, jeśli chodzi o to, czego możemy się dowiedzieć o mobilności społecznej, zanurzając się w przeszłości i danych historycznych”, podsumowuje Alfani. „Jestem przekonany, że nasze prace będą początkiem nowej dziedziny badań nad mobilnością społeczną w czasach przedprzemysłowych”.
Słowa kluczowe
SMITE, mobilność społeczna, Czarna Śmierć, rewolucja przemysłowa, nierówności, gospodarka, mobilność gospodarcza, mobilność zawodowa, pandemie, COVID-19, ubóstwo
