Podział korzyści jako narzędzie sprawiedliwej zmiany
Podział korzyści to ogólny termin stosowany w celu zdefiniowania sprawiedliwego podziału pieniężnych i niepieniężnych korzyści uzyskiwanych z wykorzystywania zasobów genetycznych, najczęściej dotyczy sfery poszukiwań biologicznych. W wielu przypadkach cenne zasoby genetyczne są znajdowane w krajach rozwijających się, natomiast laboratoria zajmujące się tego rodzaju badaniami powstają przede wszystkim w krajach rozwiniętych. Ze względu na ten fakt pojawia się potrzeba podziału wynikających z odkryć komercyjnych korzyści pomiędzy krajami, z których pochodzą naukowcy oraz obszarami, z których pochodzą pozyskiwane zasoby genetyczne. Jednak poza tą ogólną koncepcją brakuje bardziej szczegółowych założeń dotyczących tego, czego właściwie powinien dotyczyć podział korzyści, jak powinien działać i w jaki sposób należy wdrażać tego rodzaju działania w relacjach charakteryzujących się asymetrią sił oraz możliwości. Z tego powodu w ramach wspieranego przez ERBN projektu BENELEX (Benefit-sharing for an equitable transition to the green economy – the role of law) została przeprowadzona pierwsza w historii systematyczna ocena sposobów, w jakie prawo międzynarodowe może wspierać wykorzystanie podziału korzyści jako narzędzia sprawiedliwej zmiany. „Głównym celem projektu BENELEX było ustalenie, czy podział korzyści może być wykorzystywany w kontekstach poszukiwań biologicznych, zachowywania i pozyskiwania materiałów oraz wytwarzania wiedzy”, mówi Elisa Morgera, zdobywczyni grantu ERBN. „Przede wszystkim skupiliśmy się na tym, w jaki sposób prawo międzynarodowe może być wykorzystywane w celu wspierania nawiązywania uczciwych i sprawiedliwych partnerstw pomiędzy państwami globalnej Północy i globalnego Południa, a także rządami, ludami tubylczymi i sektorem prywatnym”.
Podział korzyści na arenie międzynarodowej
Podział korzyści stanowi obecnie temat rozmów prowadzonych w ramach międzynarodowych procesów obejmujących sektory: poszukiwań biologicznych, rolnictwa, opieki zdrowotnej, morski, a także górnictwa głębinowego. „Podział korzyści często stanowi problem na szczeblu krajowym i lokalnym, w szczególności w kontekście typowych zastosowań zasobów naturalnych, do których można zaliczyć pozyskiwanie drewna oraz górnictwo, a także inicjatywy ukierunkowane na ochronę gatunków oraz rozwój energii ze źródeł odnawialnych”, wyjaśnia Morgera. Wiele kontrowersji związanych z podziałem korzyści wynika z obaw, że kraje rozwijające się nie dysponują środkami finansowymi i technologią pozwalającymi na osiąganie korzyści z gospodarki opartej na zysku i zaawansowanych technologiach. Ponadto pojawiają się obawy związane z marginalizacją ludów tubylczych oraz lokalnych społeczności ze względu na fakt, że ich wkład między innymi w zarządzanie środowiskowe może być trudny do ujęcia w kategoriach stricte ekonomicznych.
Korzyści płynące z podziału korzyści
W tym kontekście naukowcy skupieni wokół projektu BENELEX przeprowadzili dogłębne, interdyscyplinarne i międzynarodowe badania dotyczące tego, w jaki sposób podział korzyści może złagodzić te obawy. Pomimo złożoności przeprowadzonych badań, płynące z nich wnioski były jasne – podział korzyści może zmienić postrzeganie wielu tego rodzaju problemów, dzięki przedstawieniu ich jako możliwości włączenia kwestii sprawiedliwości do wielu różnorodnych systemów międzynarodowych i środowiskowych, zarówno międzypaństwowych, jak i wewnętrznych. „Projekt pozwolił nam na doprecyzowanie, w jaki sposób należy rozumieć międzynarodową koncepcję prawną uczciwego i sprawiedliwego podziału korzyści w ramach międzynarodowych praw człowieka oraz jako uniwersalnego podejścia do współpracy w takich dziedzinach, jak ochrona środowiska, zmiany klimatyczne, zarządzanie oceanami i badania oparte na badaniach biologicznych”, mówi Morgera. Na podstawie przeprowadzonych badań, zespół skupiony wokół projektu BENELEX opracował moduły szkoleniowe dla przedstawicieli oraz prawników ludów tubylczych oraz lokalnych społeczności. Szkolenia te zawierają praktyczne wskazówki na temat wprowadzania w życie podziału korzyści i zawierania umów dotyczących tej kwestii. Ponadto wyniki badania stanowiły ważny wkład do zasady 15 dotyczącej podziału korzyści uwzględnionej w ramowych zasadach ONZ dotyczących praw człowieka i środowiska z 2018 roku. We współpracy ze swoim zespołem Elisa Morgera doradza wielu organizacjom międzynarodowym, społeczeństwom obywatelskim i rządom w zakresie podziału korzyści. Obecnie trwają także prace nad opublikowaniem pięciu książek poświęconych temu zagadnieniu.
Słowa kluczowe
BENELEX, podział korzyści, sprawiedliwa zmiana, prawo międzynarodowe, zasoby genetyczne, poszukiwania biologiczne, ochrona, zasoby, tworzenie wiedzy, tubylcze
