Interpretacja kosmologii Arystotelesa w czasie
W 350 roku przed naszą erą Arystoteles napisał dzieło zatytułowane „De Caelo”, czyli „O niebie” – traktat w czterech księgach opisujący szczegółowo teorię filozofa na temat kosmosu, z których dwie opisują ruch nieba i ciał niebieskich, a dwie kolejne są poświęcone ruchowi elementów ziemskich. Przedstawione przez niego teorie natychmiast stały się przyczynkiem do debat, krytyki i wielu omówień podejmowanych przez innych filozofów. Najstarszy znany komentarz, który zachował się do naszych czasów, został napisany w 345 roku naszej ery przez retora i filozofa Temistiosa. „Temistios przeformułował, rozszerzył i podsumował tekst Arystotelesa, w niektórych wypadkach zmieniając kolejność tematów, jednak miał w tym wyraźny zamysł dydaktyczny”, twierdzi Elisa Coda, pracownica naukowa w Ośrodku im. Jeana Pépina przy Narodowym Ośrodku Badań Naukowych (CNRS) w Paryżu, główna badaczka projektu THEIA. „Przypisuje Arystotelesowi kosmos, którego ten nigdy nie wymyślił”. Parafraza Temistiosa została napisana w języku greckim, lecz oryginał zaginął. W X wieku tekst został przetłumaczony na język arabski, jednak ta wersja również nie przetrwała próby czasu. Istnieje jedynie hebrajskie tłumaczenie wykonane w Rzymie w 1284 roku. Ta wersja tekstu została z kolei przetłumaczona na łacinę i wydana w 1573 roku.
Spojrzenie na oryginał Temistiosa
W ramach finansowanego ze środków Unii Europejskiej projektu THEIA badaczka realizująca badania dzięki wsparciu działania „Maria Skłodowska-Curie” dokonała interpretacji hebrajskiego tłumaczenia tekstu Temistiosa, aby w ten sposób rzucić nowe światło na postrzeganie myśli Arystotelesa w IV wieku. „Podjęłam próbę rekonstrukcji tekstu greckiego, który przepadł w mroku dziejów i istnieje wyłącznie w postaci tłumaczenia tłumaczenia”, wyjaśnia Coda. „Podkreśliłam rolę Temistiosa w kształtowaniu poglądów filozoficznych przypisywanych Arystotelesowi”. W swojej parafrazie Temistios podejmuje dialog z Aleksandrem z Afrodyzji, autorem słynnych omówień dzieł Arystotelesa, który żył w III wieku. Słowa Temistiosa na temat kosmologii Arystotelesa są zainspirowane nie tylko przemyśleniami Aleksandra, ale także przez filozofa Plotyna.
Wyjaśnianie parafrazy Temistiosa
W ramach projektu THEIA badaczka zastosowała dwutorowe podejście, analizując zarówno tradycję tekstową samej parafrazy Temistiosa, jak i wpływ jego interpretacji kosmologii Arystotelesa na arabską i łacińską filozofię doby średniowiecza. „Badania przeprowadzone w ramach prac nad projektem THEIA były przełomowe przede wszystkim ze względu na strategię parafrazy Temistiosa – włożenie w usta samego Arystotelesa rozwiązania problemu, który w rzeczywistości uwzględnił dopiero Aleksander bądź Plotyn”, mówi Coda. „Ten aspekt został poddany systematycznej analizie, służąc tym samym jako wzór do badania innych parafraz”.
Zbieranie cytatów Arystotelesa
Głównym osiągnięciem naukowym projektu THEIA było zebranie wszystkich cytatów autorstwa Arystotelesa pochodzących z traktatu „De Caelo”, które przeplatały się z parafrazą Temistiosa. „Przeprowadzone badania stanowią istotny wkład do stanu wiedzy – wiele czasu poświęciłam na odtworzenie oryginalnej greckiej wersji językowej tych cytatów”, zauważa Coda. Zbiór ten zostanie wkrótce opublikowany jako artykuł na łamach czasopisma naukowego „Studia graeco-arabica”. „Oczywiście trzeba zauważyć, że proces ten nie jest idealny – niemożliwe jest bowiem odwrócenie tłumaczenia w naturalny sposób, a wynik tego procesu zawsze będzie w pewnym sensie sztuczny. Obecnie mamy dostęp do odczytu tekstu «De Caelo» Arystotelesa z IV wieku – czasów wyprzedzających powstanie najwcześniejszego zachowanego rękopisu traktatu o pięć wieków”, dodaje badaczka. Wkrótce ukaże się również podręcznik poświęcony Temistiosowi w ramach serii wydawniczej PATMA, która obejmuje najnowsze badania nad obiegiem późnoantycznych interpretacji myśli Arystotelesa.
Słowa kluczowe
THEIA, Arystoteles, filozofia, Temistios, Plotyn, Aleksander, retrowersja, tłumaczenie, kosmos, teoria
