Gramatyka oczami osób dwujęzycznych
Ile znasz języków? Nieważne, kogo zapytasz, możesz usłyszeć różne odpowiedzi: niektórzy ludzie mówią wyłącznie w swoim języku ojczystym oraz ewentualnie jego lokalnym dialekcie, z kolei inni od dziecka posługują się kilkoma językami. Wielojęzyczność to także umiejętność osób, które przeprowadziły się do innego kraju. Tak naprawdę liczba możliwych kombinacji językowych i kontekstów, w jakich te kombinacje powstają, mogłaby przyprawić o zawrót głowy. Taka wielokontekstowa dwujęzyczność była celem badań prowadzonych przez Marit Westergaard i Evelinę Leivadę w ramach projektu DIVA (Disentangling variation: A crosslinguistic investigation of bilingualism and non-standardization). Badaczki skupiły się na analizie różnych kombinacji językowych złożonych z języka nowogreckiego i innych języków lub dialektów, a ich celem było poznanie, w jaki sposób wpływają one na rozwój mowy i kompetencje gramatyczne.
Wasz projekt poświęcony był badaniu wpływu dwujęzyczności na rozwój mowy. Jakie były jego cele, jeśli chodzi o uzupełnianie braków w wiedzy naukowej? Co było w nim najważniejsze?
Westergaard: W ramach projektu DIVA prowadziłyśmy badania nad grupą osób dwujęzycznych, w tym osób posługujących się niestandardowymi odmianami danego języka. Naszym celem było zrozumienie, w jaki sposób proces rozwoju mowy – np. w przypadku osób uczących się drugiego języka w wieku dorosłym lub osób dwu- lub wielojęzycznych od urodzenia itp. – wpływa na różne kompetencje gramatyczne. Udało nam się zaangażować w badania ponad 500 uczestników z różnych europejskich krajów. Bardzo trudno jest przeprowadzać tego typu badania transgraniczne na tak dużą skalę, szczególnie w sytuacji, w której badane wspólnoty językowe obejmują użytkowników języków mniejszościowych lub niestandardowych. Leivada: Zbiory danych, które udało nam się uzyskać, same w sobie są nowością. Z teoretycznego punktu widzenia uzupełniamy stan wiedzy naukowej na temat tego, jak osoby, które w różny sposób wykształciły umiejętności językowe, traktują iluzje gramatyczności, czyli zdania, które są niegramatyczne, ale wydają się być poprawne, np.: „Więcej osób było w Paryżu niż ja”. Podobnie jak iluzje optyczne, iluzje gramatyczności sprawiają wrażenie, że zdanie zostało poprawnie skonstruowane lub wywołują błędną reakcję rozmówcy. Istnieje na przykład zjawisko zwane „iluzją Mojżesza”. Na pytanie „Ile zwierząt z każdego gatunku zabrał na arkę Mojżesz?” większość osób odpowie „dwa”, ponieważ wpadają w pułapkę tego, jak zdanie jest sformułowane i nie zauważają, że wspomina ono o Mojżeszu, a nie o Noem. Jednym z aspektów projektu DIVA była analiza porównawcza przeprowadzona na osobach, które w różny sposób wykształciły umiejętności językowe. Jej celem było sprawdzenie, jak radzą sobie z rozpoznawaniem iluzji gramatyczności. Wyniki sugerują, że osoby dwujęzyczne łatwiej rozpoznają takie pozornie poprawne zdania, ale zajmuje im to więcej czasu. Odkrycie tej zależności u osób dwujęzycznych pomaga nam lepiej zrozumieć różnice w przetwarzaniu języka w różnych populacjach (tzn. u osób jednojęzycznych oraz osób dwujęzycznych różnego typu).
Wspomniałyście, że udało się wam zaangażować w badania ponad 500 osób. Co jeszcze sprawia, że wasze podejście jest szczególnie innowacyjne?
Westergaard: Pierwszym innowacyjnym aspektem naszego projektu było zastosowanie analizy porównawczej, nie tylko dla kompetencji gramatycznych, ale także procesu rozwoju mowy. Jeśli chodzi o metodologię, główną nowością był wybór badanych języków. Cypryjski dialekt języka nowogreckiego nie został jak dotąd dostatecznie zbadany, nie ma także statusu oficjalnego języka. Cypr jest dwujęzyczny: mieszkańcy muszą nawigować pomiędzy swoim lokalnym cypryjskim dialektem a oficjalnym językiem, czyli nowogreckim. Oznacza to, że posługują się dwiema odmianami tego samego języka. Ze względu na różne czynniki dopiero niedawno zaczęto tworzyć profil lingwistyczny tej populacji w sposób systematyczny. Dzięki połączeniu tych analiz z badaniami na grupie osób dwujęzycznych posługujących się językiem nowogreckim oraz norweskim, szwedzkim lub duńskim udało nam się stworzyć nową sieć współpracy pomiędzy wspólnotami językowymi z pięciu europejskich krajów (Cypr, Dania, Grecja, Norwegia i Szwecja). Warto też wspomnieć o tym, że zanim powstał projekt DIVA, temat iluzji gramatyczności i potencjalnie różnych umiejętności osób dwujęzycznych w ich rozpoznawaniu nie był przedmiotem żadnych badań.
W projekcie skupiłyście się na krajach skandynawskich, Grecji i Cyprze. Skąd ten wybór?
Leivada: Chciałyśmy zbadać różne zjawiska gramatyczne, wykorzystując kwestionariusze offline i online. Jedno z przykładowych pytań dotyczyło opinii na temat tego, jak dobrze lub źle brzmi dane zdanie. Interesowało nas także to, jak szybko respondent formułuje taką opinię. Żeby móc uzyskać wiarygodne rezultaty, wszyscy respondenci musieli posługiwać się jednym językiem. Było to ważne dlatego, że zjawiska gramatyczne są gramatykalizowane na różne sposoby w różnych językach, a takie różnice mogłyby wpłynąć na czas odpowiedzi. Wybór padł na język nowogrecki, ponieważ jest to mój język ojczysty. Z kolei projekt był realizowany w Norwegii z dwóch powodów: po pierwsze mieszka tam coraz więcej Greków, a po drugie znajduje się w niej grupa badawcza zajmująca się akwizycją, odmianami i atrycją języka (Language Acquisition, Variation & Attrition, LAVA, obecnie znana jako AcqVA Aurora), której pracami kieruje Westergaard. Przedmiotem zainteresowania grupy są odmiany języka w różnych warunkach i środowiskach, więc było to idealne miejsce do przeprowadzenia projektu DIVA.
Patrząc na wnioski uzyskane podczas projektu, które z nich są najważniejsze, jeżeli chodzi o różnice pomiędzy osobami jedno- i dwujęzycznymi?
Westergaard: Konieczne jest opracowanie nowych metod badawczych, które pozwolą zakończyć wieloletnią debatę na temat wpływu dwujęzyczności na zdolności poznawcze, i to moim zdaniem jest najważniejszy wniosek naszych badań. W wyniku nawiązanej niedawno współpracy z Jasonem Rothmanem i Jonem Andonim Duñabeitią udało nam się opublikować plan działań w zakresie dalszych badań tego tematu.
Jaki jest spodziewany wpływ projektu w perspektywie długoterminowej?
Leivada: Mamy nadzieję, że projekt DIVA dostarczy mocnych argumentów na poparcie postulatów wnioskujących o odejście od badań skupiających się na sztywnych dychotomiach, ponieważ nie pozwalają one spojrzeć na dwujęzyczność jako złożone zjawisko.
Czy śledzicie wyniki projektu od momentu jego zakończenia? Jeśli tak, to w jaki sposób?
Leivada: Realizacja projektu już się zakończyła, ale my nadal pracujemy! Cały czas zajmujemy się wynikami projektu DIVA, analizujemy zbiory danych, planujemy nowe projekty i jesteśmy pewne, że przed nami jeszcze dużo ciekawych wniosków. Jest to ogromna zaleta działania „Maria Skłodowska-Curie”: te stypendia pomagają badaczom rozwinąć nowe umiejętności badawcze pod czujnym okiem wysoko wykwalifikowanych ekspertów, jednocześnie promując mobilność naukowców i oferując nieocenione możliwości nawiązywania nowych kontaktów. Takie projekty pozwalają budować trwałe relacje. Westergaard: Jednym z naszych planów na przyszłość – również w kontekście nowo dofinansowanego ośrodka badawczego AcqVA Aurora – jest prowadzenie współpracy z innymi ośrodkami, o czym wspomina nasz plan działań w zakresie dalszych badań. Nowe projekty będą poświęcone dwujęzyczności i jej wpływowi na neurofizjologię procesów poznawczych. Mówiąc dokładniej, chcemy przeprowadzić szeroko zakrojone badania, żeby dowiedzieć się, które aspekty dwujęzyczności umożliwiają lepszy rozwój umiejętności poznawczych.
Słowa kluczowe
DIVA, dwujęzyczny, rozwój mowy, gramatyka, iluzje gramatyczności, LAVA