Badania i strategie zapobiegania radykalizacji postaw i brutalnemu ekstremizmowi
Dla części ludzi odmienne ideologie, przekonania religijne lub polityczne są oznakami inności, którą uważają za coś, co należy ograniczyć i zniszczyć. Innym czynnikiem, który może powodować pojawianie się skrajnych grup czy wywoływać tendencje nacjonalistyczne, są kluczowe wydarzenia – przykładem może być rosyjska inwazja na terytorium Ukrainy, która rozpoczęła się w 2022 roku. Poza ogromem tragedii ludzkich oraz zniszczeń wywołanych przez działania wojenne, atak wpływa również w bardzo głęboki sposób na społeczeństwo okupowanego kraju, a nawet na społeczeństwa Europy. Skutkiem działań wojennych były nie tylko problemy takie jak inflacja i kolejny kryzys energetyczny – po raz kolejny staliśmy się świadkami wyjścia na światło dzienne innej, bardziej złowrogiej strony ludzkiej natury, która często pojawia się w społeczeństwach pogrążonych w konflikcie. W związku z wojną pojawiły się ekstremistyczne i radykalne opinie prowadzące do pogłębienia polaryzacji społeczeństwa i zaburzenia jego stabilności. Już od momentu zamachów terrorystycznych z dnia 11 września 2001 roku przeciwdziałanie radykalizacji postaw i brutalnemu ekstremizmowi stało się jednym z najważniejszych elementów krajowych i zagranicznych strategii bezpieczeństwa Unii Europejskiej i ciągle nim pozostaje. To wyzwanie skłoniło badaczy do podejmowania prób lepszego zrozumienia zbiorowych i indywidualnych czynników wyzwalających, kontekstów geopolitycznych, interesów ekonomicznych, kanałów rozprzestrzeniania oraz narracji związanych z tymi zagadnieniami. Celem tych badań jest wyjaśnienie powodów akceptacji i wspierania ekstremistycznych ideologii i ruchów usprawiedliwiających przemoc przez jednostki, a także podejmowanie działań związanych z tymi ideologiami. Opracowywanie tego rodzaju zasobów wiedzy oraz ich wymiana stanowią pierwszy i najważniejszy krok w kierunku budowania odpornych społeczeństw i planowania działań mających na celu ochronę bezpieczeństwa i dobrobytu wszystkich mieszkańców Unii Europejskiej.
Podejście sprzyjające jedności, spójności i bezpieczeństwu w całej UE
Opracowany w ramach tych inicjatyw szeroki wachlarz podejść, który obejmuje zagadnienia dotyczące bezpieczeństwa narodowego, współpracy międzynarodowej, psychologii i polityki społecznej, a także etnografii sieci społecznościowych, kieruje uwagę na osoby i społeczności, których bezpośrednio dotykają te problemy. Prace skupiały się ponadto na możliwych sposobach sprostania istniejącym wyzwaniom w celu wypracowania nowych form odporności i powszechnego, opartego na włączeniu społecznym poczucia spójności w sytuacji stawiania czoła pełnemu nienawiści i przejawów dyskryminacji przekazowi ekstremistycznemu i działaniom ekstremistów. Na poziomie polityki inicjatywy takie jak Strategiczne kierunki działań UE w zakresie skoordynowanego podejścia do zapobiegania radykalizacji postaw zapewniają, że działania podejmowane na szczeblu unijnym wychodzą naprzeciw potrzebom i priorytetom zainteresowanych stron w państwach członkowskich i są z nimi zgodne. Ważnym elementem tych działań jest także Radicalisation Awareness Network - RAN, czyli Sieć Świadomości Radykalizacji, która skupia specjalistów z całej Europy zajmujących się zawodowo tym zagadnieniem, umożliwiając im wymianę wiedzy i podejść dotyczących zapobiegania i przeciwdziałania wszystkim przejawom brutalnego ekstremizmu. Co więcej, powstał także plan w dziedzinie zwalczania terroryzmu, którego celem jest zwiększenie odporności Unii Europejskiej na zagrożenia terrorystyczne, z kolei przepisy takie jak rozporządzenie (UE 2021/784) przeciwdziałają rozpowszechnianiu treści terrorystycznych w internecie. Europejski plan działania na rzecz demokracji wskazuje ponadto na potrzebę przeciwdziałania radykalizacji i dezinformacji, co stanowi jeden ze sposobów zwiększenia odporności demokracji w krajach unijnych.
Dwanaście sposobów na zapobieganie i przeciwdziałanie brutalnemu ekstremizmowi
Młodzi ludzie znaleźli się w centrum uwagi projektów CONNEKT oraz ISLAM-OPHOB-ISM. Pierwszy z nich analizował czynniki przyciągające młodzież do aktów brutalnego ekstremizmu, z kolei badacze drugiego z nich analizowali i porównywali procesy radykalizacji młodzieży europejskiej opowiadającej się za ruchami o charakterze skrajnie prawicowym z młodzieżą pochodzenia muzułmańskiego z doświadczeniem migracyjnym. Kwestia wyznania religijnego może stanowić istotny czynnik wpływający na polaryzację społeczeństwa. Pomimo tego, że wolność przekonań, wyznania i wiary jest jednym z praw podstawowych w Unii Europejskiej i w szeroko pojętych społeczeństwach demokratycznych, różnorodność religijna pozostaje dla pewnych grup tematem budzącym kontrowersje, a także często staje się pretekstem do usprawiedliwiania przemocy. Projekt GREASE skupiał naukowców z całego świata, którzy zajmowali się badaniem powiązań między stosunkami na linii państwo-religia, zarządzaniem różnorodnością wyznaniową i procesami gwałtownej radykalizacji. Z kolei projekt RETOPEA rozpatrywał relacje między religią a społeczeństwem z historycznego punktu widzenia. Na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci, w szczególności w ostatnich latach, do polityki przebijają się ruchy populistyczne, niekiedy wyrażające uzasadnione niezadowolenie społeczeństwa, jednak w praktyce przyczyniające się do gwałtownej radykalizacji, dyskryminacji, nienawiści i destabilizacji w sferze politycznej. Zespół projektu DEMOS postanowił zmierzyć się z wyzwaniem, jakim jest populizm, badając go z perspektywy innowacyjnych kryteriów skuteczności demokracji. Z kolei skupiający się na czterech odrębnych ruchach projekt POWDER pozwolił na połączenie teoretycznego podejścia interpretacyjnego z badaniami empirycznymi w celu zbadania mechanizmów protestu politycznego we współczesnych demokracjach. Zespół projektu PAVE skupił się na wzajemnych powiązaniach pomiędzy dynamiką społeczności a brutalnym ekstremizmem. Badanie czynników, które sprawiają, że społeczności są odporne na radykalizację, pozwoli na opracowanie lepszych narzędzi na szczeblu Unii Europejskiej, które umożliwią przeciwdziałanie różnym aspektom tego zjawiska. Z tego powodu zespół projektu PREVEX starał się zrozumieć, dlaczego niektóre społeczności charakteryzują się większą odpornością na brutalny ekstremizm niż inne. Projekt GRIEVANCE nadał nowy wymiar walce z radykalizacją postaw poprzez wykorzystanie innowacyjnych metod modelowania i zestawów danych w celu lepszej oceny ryzyka występowania brutalnego ekstremizmu. W ramach prac zespół jako pierwszy zastosował metodę modelowania obszaru ryzyka i dyskretnych wyborów, torując drogę do dalszych innowacyjnych badań w tej dziedzinie. Badacze skupieni wokół projektu ViEWS wykorzystali algorytmy uczenia maszynowego do analizy szeregu źródeł danych związanych z historycznymi przypadkami przemocy, opierając się na założeniu, że przewidywanie prawdopodobieństwa wystąpienia konfliktu pozwoli społeczeństwom na podjęcie stosownych działań z odpowiednim wyprzedzeniem. Dla współczesnych społeczeństw pojęcie tolerancji jest oczywistością, okazuje się jednak, że znalezienie jego definicji wcale nie jest proste. Zespół projektu InTo zbadał koncepcję tolerancji międzygrupowej, aby na tej podstawie opracować jaśniejszą definicję tolerancji oraz zapoczątkować szeroko zakrojoną debatę na temat różnorodności kulturowej. Z kolei projekt ONLINERPOL skupił się na wyjątkowej strategii stosowanej przez przedstawicieli ruchów prawicowych w celu obejścia internetowej cenzury – na zabawie. Analizując zabawę z punktu widzenia metapraktyki związanej z ekstremistycznymi wypowiedziami w sieci, badacze dowiedzieli się, w jaki sposób dyskryminacyjna i ksenofobiczna polityka nacjonalistyczna zdołała znaleźć swoje miejsce w internecie.