Wolność badań naukowych jako prawo człowieka
Wolność badań naukowych powinna być jednym z kluczowych elementów europejskiej gospodarki opartej na wiedzy, w której uczelnie wyższe odgrywają doniosłą rolę. Organizacje międzynarodowe, takie jak UNESCO, uznają prawidłowe funkcjonowanie uniwersytetów za jeden z mierników szerszych praw człowieka. Ponieważ wolność badań naukowych jest w Europie zagadnieniem dość słabo poznanym, uczestnicy projektu SAFE (Safeguarding Academic Freedom in Europe), finansowanego ze środków UE, przeanalizowali przede wszystkim sytuację dotyczącą ochrony prawnej (de iure) wolności badań naukowych w krajach UE. Przyjrzeli się także temu, czy badane kraje przyjęły formalne zobowiązania w ramach międzynarodowych traktatów w dziedzinie praw człowieka. Następnie przeanalizowano, w jakim stopniu polityki, konwencje i kultury w tych krajach chronią wolność badań naukowych w praktyce (de facto). Zgodność z przepisami zmierzono zgodnie z zaleceniem UNESCO dotyczącym statusu pracowników dydaktycznych w szkolnictwie wyższym z 1997 r. W celu oceny ochrony de iure wolności badań naukowych określono i opracowano 37 wskaźników, opartych na wymaganiach dotyczących praw człowieka (z zgodnie z zaleceniem UNESCO z 1997 r.). Chodzi tu o swobodę nauczania, swobodę prowadzenia badań, autonomię instytucji szkolnictwa wyższego, samorządność instytucji szkolnictwa wyższego dotyczącą pracowników naukowych i studentów oraz o bezpieczeństwo zatrudnienia. Wyniki analiz wskazują, że pojęcie autonomii instytucjonalnej jest mylnie interpretowane oraz że mamy do czynienia z erozją samorządności i bezpieczeństwa zatrudnienia. W analizie de facto wykorzystano z kolei badanie ankietowe, analizujące stan ochrony wolności badań naukowych w praktyce w krajach europejskich. Pilotażowe badanie ankietowe przeprowadzono na jednej z angielskich uczelni wyższych. Udostępniono je w Internecie europejskim pracownikom naukowym, by mogli w nim wziąć udział. Choć z niektórych krajów otrzymano wiele odpowiedzi, to w przypadku innych państw konieczna jest poprawa wskaźników uczestnictwa. Oznacza to, że można było przeprowadzić analizę tylko części danych. Trzeba ją będzie powtórzyć po otrzymaniu odpowiedniej liczby wypełnionych ankiet. Zgromadzone dane są analizowane przy pomocy uznanych metod statystycznych. Dotychczasowa analiza wskazuje, że ochrona de facto wolności badań naukowych jest również na dość niskim poziomie. Rankingi ochrony de iure i de facto wolności badań naukowych w krajach europejskich zostaną ostatecznie połączone w celu stworzenia ogólnego rankingu. Rezultaty projektu RECONCILE zostaną wkrótce opublikowane w uznanych czasopismach naukowych. Wniosą one wkład w międzynarodową, krajową i instytucjonalną debatę, zmierzającą do stworzenia środków umożliwiających przywrócenie wolności badań naukowych. Efektem powinna być skuteczniejsza ochrona wolności badań naukowych w Europie.
Słowa kluczowe
Wolność badań naukowych, europejska gospodarka oparta na wiedzy, UNESCO, prawa człowieka, wolność słowa, szkolnictwo wyższe, samorządność, bezpieczeństwo zatrudnienia
