Szanse i wyzwania technologii konwergencyjnych
Jako poszczególne dyscypliny same w sobie, technologie informacyjne i komunikacyjne (ICT), biotechnologie oraz, w coraz większym stopniu, nanotechnologie przekształcają życie wielu ludzi, niosąc ze sobą jednocześnie szanse i zagrożenia dla społeczeństwa. Jeżeli te różne technologie, niezależnie od siebie, generują szanse i rodzą kontrowersje, to można spodziewać się, że ich rosnąca konwergencja w przyszłości doprowadzi do nowych osiągnięć technologicznych, które stworzą nowe wyzwania nie tylko dla naukowców, lecz również dla osób odpowiedzialnych za tworzenie polityki i dla społeczeństwa jako całości. Uznając potencjalne znaczenie technologii konwergencyjnych, w 2004 r. Komisja Europejska powołała grupę roboczą w celu rozważenia możliwości i zagrożeń. Głównym jej zadaniem było sporządzenie raportu, zawierającego rady dla Komisji i Państw Członkowskich w odniesieniu do szans i wyzwań, jakie stwarza konwergencja kluczowych technologii wspomagających. Streszczenie raportu i zalecenia w nim zawarte przedstawiono deputowanym do Parlamentu Europejskiego podczas warsztatów w Brukseli w dniu 18 października. Definicja technologii konwergencyjnych (ang. converging technologies - CT), sformułowana przez grupę ekspertów, określiła je jako "technologie wspomagające i systemy wiedzy, które wzajemnie się wspomagają w dążeniu do wspólnego celu". Dlatego pierwsze pytanie, jakie nasuwa się w związku z tego rodzaju definicją, brzmi: w imię jakiego wspólnego celu następuje zatem konwergencja tych wspomagających technologii? "CT zawsze zawierają w sobie pewien element związany z ustalaniem programu," stwierdzają eksperci w swym raporcie. "Z tego względu technologie konwergencyjne szczególnie sprzyjają przemyślanemu uwzględnianiu niepokojów o charakterze publicznym i politycznym. Dlatego rozważne ustalanie programów dla technologii konwergencyjnych można wykorzystać w celu przyspieszenia realizacji strategicznych celów, takich jak agenda lizbońska." Ponieważ ekspertom zlecono dokonanie analizy zagadnienia w kontekście wyraźnie europejskim, opracowali oni rozszerzoną koncepcję konwergencji, którą oddaje pojęcie "technologie konwergencyjne na rzecz europejskiego społeczeństwa opartego na wiedzy" (ang. converging technologies for the European knowledge society - CTEKS). Według autorów raportu, kładzie ona nacisk na sam proces ustalania programu i zakłada istnienie różnych europejskich programów CT, z których każdy zajmuje się innym problemem angażując różne technologie i nauki związane z technologiami wspomagającymi. Mając na uwadze skalę obaw publicznych, towarzyszących niektórym z indywidualnych dyscyplin, mających kluczowe znaczenie dla koncepcji technologii konwergencyjnych, nie jest chyba zaskoczeniem, że autorzy raportu zauważają: "Olbrzymiemu potencjałowi do przemian towarzyszą olbrzymie niepokoje. Niepokoje te należy brać pod uwagę. Jeżeli tak się stanie, technologie konwergencyjne będą mogły rozwijać się w sprzyjającej atmosferze. W zakresie, w jakim obawy publiczne są uwzględniane w omawianym procesie, naukowcy i inwestorzy mogą działać bez ryzyka, że ich prace będą nadmiernie komplikowane regulacjami prawnymi lub piętnowane." Autorzy raportu wyróżniają cztery prawdopodobne cechy charakteryzujące zastosowania CT, z których każda stwarza szanse i zagrożenia dla społeczeństwa. "Zakorzenienie" technologii konwergencyjnych - tworzących niewidoczną infrastrukturę dla ludzkiego działania - oznaczać będzie, że im lepiej one działają, tym mniej będziemy je zauważać. "Kiedy wszyscy będziemy żyć w nieprzerwanie wszechogarniającym sztucznym środowisku inteligentnej informatyki, inteligentnych materiałów i wszechobecnego odczytywania informacji, społeczeństwo stanie wobec znacznie częstszych i głębszych przemian w 'samoświadomości' jednostek i grup ludzi," przekonują autorzy raportu. Ponadto, w miarę postępu w zastosowaniach CT, zasięg tych technologii mógłby stać się praktycznie nieograniczony, a komunikowanie się, wzajemne relacje społeczne, a nawet stany emocjonalne, podlegałyby sterowaniu. W opinii grupy ekspertów taka perspektywa jest zarazem sprzyjająca i niebezpieczna, a samozadowolenie w obliczu "wszechmocnych" technologii mogłoby okazać się skrajnie niebezpieczne. Podczas gdy niektórzy orędownicy CT opowiadają się za inżynierią "wobec" umysłu i ciała za pomocą elektronicznych implantów i fizycznych modyfikacji w celu zwiększenia naszych ludzkich możliwości, grupa ekspertów proponuje skoncentrowanie się na inżynierii "na rzecz" umysłu i ciała. Jednakże dodają oni: "W obydwu przypadkach może to skończyć się tym, że ludzie będą coraz częściej rezygnować ze swojej wolności i odpowiedzialności na rzecz świata maszyn, który będzie działał w ich imieniu." Wreszcie, technologie konwergencyjne można ukierunkować na wykonanie bardzo wyspecjalizowanych zadań, lecz poleganie na wysoce specjalistycznych rozwiązaniach może również przynieść niepokojący skutek. "Nawet jeżeli CT będą działać w najwyższym możliwym stopniu niezawodnie i skutecznie, mogą one mieć efekt społecznie destabilizujący, ponieważ efektywność ekonomiczna rodzi większe bezrobocie, celowe terapie medyczne zwiększają długość życia, technologie konwergencyjne pogłębiają przepaść pomiędzy bogatymi i biednymi, pomiędzy kulturami technicznie zaawansowanymi i tradycyjnymi." Raport zakończony jest 16 zaleceniami adresowanymi do osób odpowiedzialnych za tworzenie polityki na poziomie europejskim i krajowym. Wśród nich wymieniono potrzebę włączenia wymiaru CT zarówno do szóstego, jak i siódmego programu ramowego (6. PR i 7. PR). Elie Faroult, jeden ze specjalistów ds. naukowych Komisji, który ściśle współpracował z grupą ekspertów, powiedział podczas warsztatów dla eurodeputowanych, że pierwsze zaproszenie do składania wniosków związanych z technologiami konwergencyjnymi zostało już sformułowane w ramach priorytetu "nanotechnologie" 6. PR, a realizacja pierwszych projektów rozpocznie się na początku 2006 r. Dodał on, że w projekty CT były już finansowane z budżetów programów Nauka i technologia przyszłości (NEST) i Technologie społeczeństwa informacyjnego (IST) 6. PR, a pierwsze wyniki spodziewane są wkrótce. Wezwano również Komisję i Państwa Członkowskie, aby wspierały tworzenie środowiska badawczego CT; jest to zadanie priorytetowe, które - jak powiedział Elie Faroult - jest podobnie postrzegane przez Komisję. Autorzy raportu podkreślają także potrzebę wspierania wkładu nauk społecznych i humanistycznych w CT, zwłaszcza ze strony takich dyscyplin, jak antropologia ewolucyjna, ekonomika postępu technicznego, metodologie prognozowania i filozofia. Rozpatrując względy związane z etyką i legitymizacją społeczną, autorzy raportu wzywają do zachowania bezwzględnego rozdziału między ambicjami wojskowymi wiązanymi z CT i ich rozwojem w Europie. Zakres oceny etycznej europejskich programów badawczych powinien zostać rozszerzony i objąć etyczny i społeczny wymiar CT, argumentują autorzy raportu. Na zakończenie grupa dowodzi, że moduły CT powinny być wprowadzane do szkolnictwa średniego i wyższego; jest to cel, z którym Elie Faroult się zgodził, natomiast obecnie brak jest klarownych pomysłów, w jaki sposób go osiągnąć. Inny uczestnik warsztatów zauważył, że debaty na temat technologii nigdy nie są łatwe, ponieważ społeczeństwo tworzy nowe technologie tylko po to, aby dokonywały one przemian w społeczeństwie w sposób nieprzewidziany. Natomiast w opinii Jana Stamana, dyrektora holenderskiego Rathenau Instituut, postrzeganie CT jako po prostu innej formy postępu technologicznego oznaczałoby wyjątkowe niedoszacowanie ich potencjału; argument ten powtarzany był także przez innych ekspertów. - Technologie konwergencyjne stanowią nowy rodzaj badań - zakończył on. - Tam, gdzie dzisiaj mówimy "technologie konwergencyjne", w przyszłości będziemy mówić po prostu "badania technologiczne".