Opowieści o bohaterskiej przygodzie dodają smaczku naszej tożsamości kulturowej. Ale co w sytuacji, gdy nie są prawdziwe?
Główny badacz projektu Forgery, Philip Lavender, był zafascynowany wpływem fałszerstw na postrzeganie autentyczności kulturowej i tożsamości narodowej w XVII i XVIII wieku w Skandynawii. Przeanalizował on, w jakim zakresie istnienie sfałszowanych sag wymagało od naukowców i historyków kwestionowania wiarygodności materiałów źródłowych. Lavender zbadał rolę, jaką odegrali oni w doskonaleniu pracy naukowej oraz starał się ustalić, w jakim momencie umiejętnie skopiowana saga zmienia się z kreatywnej rekonstrukcji historii w zwykłe fałszerstwo. „To bardzo ciekawe, że własne zainteresowania fałszerzy wygrywają z ich próbą odwołania się do zainteresowań docelowej publiczności. Wygląda na to, że osoby biorące udział w pisaniu tych prac często naprawdę chciały opisywać i wyobrażać sobie inne światy; powoduje to przedostawanie się do utworów opisów, które nie służą żadnym ewidentnym celom ideologicznym, a jedynie satysfakcji autora. Pisanie, nawet fałszerstwo, może być ucieczką i rodzajem terapii dla autorów!”, stwierdza Lavender. Przeprowadził on badania przy wsparciu programu „Maria Skłodowska-Curie” na Uniwersytecie w Göteborgu w Szwecji. Wyjaśnia, że ówcześni uczeni wykorzystywali sagi jako historyczny materiał źródłowy, dużo więc dyskutowano o tym, które z nich były rzetelnym źródłem i które ich części były użyteczne. Jakie techniki weryfikacji można zastosować w przypadku tego rodzaju dzieł? „Wszystkie te kwestie stały się naprawdę ważne i koncentrowały się na pojawieniu się fałszywych sag”, stwierdza Lavender. Traktowanie fałszerza jako: „(…) nikczemnego łotra lub złośliwego dowcipnisia” jest, zdaniem badacza, zbyt uproszczonym podejściem. „Fałszerstwo ujawnia, że niektóre kluczowe koncepcje nie są proste”. Wyjaśnia: „Jeśli sfałszuje się tekst znanego autora, taką sprawę można łatwo wyjaśnić i odłożyć ad acta. Dodając nazwisko »Szekspir« do swojej sztuki, ewidentnie wprowadzam ludzi w błąd. Jednak sagi są anonimowe: brak w nich nazwiska autora”. W jaki sposób fałszuje się dzieło, które z racji samego swego charakteru jest anonimowe? Jedną z technik jest odwzorowanie stylu z wcześniejszego okresu lub nawet pomieszanie fałszywego materiału z prawdziwym. Ale nawet autentyczne sagi były przez stulecia kopiowane wiele razy. Lavender wyjaśnia, że gdy kopiowano teksty, nie dbano zbytnio o to, żeby wszystko pozostało takie samo: można było dodawać lub usuwać fragmenty, zmieniać wyrażenia lub poprawiać szczegóły zgodnie z gustem osoby tworzącej kopię. Powyższych działań nie uznawano za podejrzane ani problematyczne. Jaka jest więc definicja autentyczności i gdzie zaczyna się fałszerstwo? Zmiana kilku słów utworu może jeszcze nie jest fałszerstwem, ale zmiana całego ustępu czy rozdziału być może już nim jest. „Pytanie, ile tekstu trzeba zmodyfikować, żeby saga stała się fałszerstwem, jest jak pytanie, jak długi jest kawałek sznurka: to zależy, kto i w jakim kontekście to ocenia”.
Tożsamość kulturowa zbudowana na wątpliwych źródłach
W XVII i XVIII wieku prowadzono wiele sporów na temat tego, czy prawdziwym sercem pradawnej Skandynawii jest Dania, czy Szwecja. Oliwy do ognia dolewała treść sagi o królu Krembre. Opisuje ona wielką wyprawę prowadzoną przez króla Krembre, który wyruszył ze Szwecji i podróżował przez Europę na południe. Wraz ze swymi ludźmi podbił wiele krain i ludów, wygrał wiele bitew. Zatrzymał się dopiero w odległych Alpach, gdzie pokonali go Rzymianie. Lavender wyjaśnia, że historia ta opisuje mniej więcej migracje Cymbrów, co do których wiemy, że miały miejsce około 120 roku p.n.e. I zakończyły się pokonaniem Cymbrów przez Rzymian w Bitwie pod Vercellae w 101 roku p.n.e. „Interesujące jest to, że większość historyków uważa, że Cymbrowie przybyli z Jutlandii (obecnie: Dania). Jednak wygląda na to, że autor »Sagi o Krembre« chciał przypisać te wspaniałe historyczne wyczyny Szwedom, nie zaś Duńczykom”. Inna saga, stworzona, by zainteresować prywatnego kolekcjonera, przedstawia alternatywną historię odkrycia Islandii. Lavender zaprezentował wyniki swych prac podczas Międzynarodowej Konferencji Poświęconej Sagom, która odbyła się w Rejkiawiku w sierpniu 2018 roku, a także podczas międzynarodowej konferencji „Faking It!” na Uniwersytecie w Göteborgu w sierpniu 2019 roku, której był współorganizatorem.
Słowa kluczowe
FORGERY, tożsamość kulturowa, sagi, Skandynawia, fałszywe, źródło historyczne