Jak literatura osmańska ukształtowała nasze myślenie na temat basenu Morza Śródziemnego?
Współczesna nauka bada literaturę osmańską z punktu widzenia roli, jaką odegrała, dając początek współczesnej literaturze tureckiej, lub jako część pocztu islamskich literatur Bliskiego Wschodu. Dzięki spojrzeniu na to zagadnienie w szerszym kontekście basenu Morza Śródziemnego wspierany w ramach działania „Maria Skłodowska-Curie” projekt OttMed ujawnił bardziej zróżnicowane powiązania oraz wpływy literatury dawnego imperium. Badacze skupieni wokół projektu OttMed prześledzili, w jaki sposób literatura osmańska opisywała na przestrzeni XIX wieku i początku XX wieku kluczowe wydarzenia, takie jak wpływ globalnego kapitalizmu i upadek Imperium Osmańskiego. Dzięki tematom takim jak migracja, wygnanie czy okcydentalizacja literatura osmańska pomogła ukształtować nowoczesny region Morza Śródziemnego. „W tym czasie zachodziły przemiany, które doprowadziły do powstania współczesnych dynamik politycznych i kulturowych w basenie Morza Śródziemnego, w tym do pojawienia się państw narodowych”, wyjaśnia Ceyhun Arslan, stypendysta działania „Maria Skłodowska-Curie” z Uniwersytetu Koç w Stambule, który koordynował projekt. „Analiza literacka często pozwala na uwypuklenie pewnych kwestii pomijanych podczas prowadzenia analizy ilościowej – dzięki temu ujawniają się koncepcje i idee, które ukształtowały kulturalną i polityczną elitę”. Dotychczas w ramach projektu zostały opublikowane dwie prace naukowe w czasopismach „Journal of Mediterranean Studies” oraz „Journal of Arabic Literature”, natomiast kolejne oczekują na publikację.
Punkty widzenia i punkty zapalne
Projekt OttMed zakładał uważną lekturę dzieł literackich z obszarów różnych tradycji językowych. Poza językiem osmańskim, przeanalizowane prace były również napisane w języku francuskim, arabskim i karamanlı, czyli języku tureckim zapisanym greckim alfabetem. Każda lektura opisywała region z określonych geograficznych i kulturowych punktów widzenia – wśród nich znalazły się między innymi Aleksandria, Algieria, Stambuł, Malta oraz Marsylia. Wymienione ośrodki kulturalne stały się punktami styku zróżnicowanych tradycji literackich oraz trajektorii historycznych. „Zebrałem prace o różnych zabytkach, miastach i krajach, które dotychczas były często badane i zgłębiane przez różne dziedziny nauki”, dodaje Arslan. „Zebranie tych punktów widzenia w jednym miejscu pomogło mi lepiej zrozumieć w jaki sposób miejsce takie jak Hagia Sophia – świątynia, która w swojej historii była zarówno meczetem, jak i kościołem, stało się tak ważnym punktem na mapie świata. Analizując kolejne pisma bizantyjskie, arabskie, osmańskie i włoskie, sięgające od VI wieku do czasów współczesnych, byłem w stanie prześledzić, w jaki sposób obiekt ten stał się symbolem punktu styku cywilizacji Zachodu i Wschodu”. Pomimo tego, że autorzy, których prace były analizowane w ramach badania, podróżowali po całym basenie Morza Śródziemnego, naukowcy zwykle koncentrują się na pismach dotyczących ich własnych kultur i historii narodowych. Często jednak można w nich również znaleźć informacje o całym regionie, przedstawiające go jako ośrodek zmian historycznych i interakcji kulturowych. Badacze skupieni w ramach projektu OttMed dotarli do wielu tekstów z czasów przemian politycznych i gospodarczych w XIX wieku, świadczących o świadomości bogatej i złożonej historii regionu Morza Śródziemnego. „Wśród osmańskich pisarzy było wielu politycznych zesłańców żyjących na Cyprze, Malcie czy innych wyspach, między innymi Namık Kemal i Ziya Gökalp. Nawet autorzy, którzy nie trafili na wygnanie, często pisali o niepokoju związanym z przesuwaniem granic politycznych i rozwojem miast portowych”, twierdzi Arslan. Prace w ramach projektu OttMed skupiły się również na badaniach dotyczących diaspory osmańskiej, a także na analizach postkolonialnych i migracyjnych, które pozwoliły na wyjaśnienie braku równowagi sił pomiędzy zróżnicowanymi kulturami śródziemnomorskimi. Arslan przestrzega jednak przed traktowaniem Wschodu i Zachodu jako dwóch ściśle określonych kategorii, co według badacza stanowi nadmierne uproszczenie. Jak wynika z badań przeprowadzonych w ramach projektu OttMed, autorzy schyłkowego okresu osmańskiego nie zawsze byli po prostu ofiarami imperializmu, bowiem często sami korzystali z dyskursu imperialistycznego.
Wspólne wspomnienia
Projekt OttMed obejmował szeroko zakrojone badania archiwalne i kwerendy biblioteczne w Stambule i Bejrucie, a dodatkowo korzystał ze zbiorów cyfrowych, w tym z kolekcji Tureckiej Biblioteki Narodowej. Arslan pracuje obecnie nad dwiema książkami opartymi na badaniach przeprowadzonych w ramach projektu. Pierwsza z nich stanowi dogłębną analizę tureckich i arabskich prac z okresu schyłku Imperium Osmańskiego oraz z czasów po jego upadku, wykazującą sposób, w jaki autorzy kształtowali swoją wizję kulturową na podstawie interpretacji wielojęzycznego i kosmopolitycznego dziedzictwa literatury osmańskiej. Druga koncentruje się na kulturowych punktach widzenia w regionie Morza Śródziemnego, w tym między innymi na Malcie i Stambule.
Słowa kluczowe
OttMed, Morze Śródziemne, osmański, Turcja, bizantyjski, literatura, Hagia Sophia, wygnanie, pisanie, Karamanli
