Co rewolucja naukowa zawdzięcza łacinie?
Nauka, jaką znamy obecnie, opiera się na badaniach przyrodniczych prowadzonych od końca XV do XVIII wieku. Łacina w znaczącym stopniu przyczyniła się do jej rozwoju jako lingua franca – uniwersalny język tej epoki. Mimo iż znaczenie łaciny i sposób jej wykorzystania nie są nowymi zagadnieniami, badacze nie byli dotychczas świadomi wielu szczegółów. Po zbudowaniu bazy danych obejmującej blisko 1 000 tekstów naukowych w języku łacińskim, zespół projektu NOSCEMUS, który otrzymał dofinansowanie ze środków przez Europejskiej Rady ds. Badań Naukowych, opracował monografię, która stanowi przegląd dziedziny i zostanie wkrótce opublikowana nakładem wydawnictwa Oxford University Press. Ponadto powstały cztery kolejne monografie, które analizują kluczowe funkcje opracowań – nazywanie nowych obiektów i pojęć, opisywanie i wyjaśnianie zjawisk, argumentowanie na rzecz określonych stanowisk, a także upowszechnianie nauki. „Pierwszy w historii przegląd wczesnonowożytnej literatury naukowej w języku łacińskim stanowi dobry punkt wyjścia dla badaczy pragnących udoskonalić lub pogłębić swoją znajomość poszczególnych obszarów”, mówi Martin Korenjak, koordynator projektu NOSCEMUS.
Cuda cyfryzacji, bóle kategoryzacji
Choć programy masowej cyfryzacji opracowań, takie jak między innymi Google Books, oferowały cenne możliwości badawcze, objętość i mnogość tekstów, których liczba szybko przekroczyła sto tysięcy, wymusiła na Korenjaku zmianę podejścia. W związku z tym zamiast skupiać się na kompleksowych opracowaniach, badacz starał się zaprezentować chronologię, dyscypliny naukowe i gatunki literackie. Chronologia okazała się stosunkowo łatwa – cały badany okres obejmujący czasy od wynalezienia druku po utratę przez łacinę znaczenia w nauce, został podzielony na stulecia. Realizacja dwóch pozostałych założeń wiązała się z większymi trudnościami. Zważywszy na proces rozwoju nauki, poszczególnych dziedzin historycznych nie można przełożyć bezpośrednio na ich współczesne odpowiedniki. Aby rozwiązać ten problem, Korenjak zastosował w bazie danych mieszankę kategorii wczesnonowożytnych, takich jak alchemia czy astrologia, a także współczesnych, wśród których znalazła się między innymi fizyka. Jednocześnie teksty zostały podzielone na 20 głównych gatunków, co wymagało pominięcia pomniejszych gatunków i wymyślenia szeregu nowych. Na potrzeby transkrypcji łacińskich tekstów w bazie danych współpracownik Korenjaka, Stefan Zathammer, opracował nową wersję narzędzia do optycznego rozpoznawania znaków „Transkribus”. Narzędzie, które zyskało popularność w kręgach badaczy, pozwala na analizę druków w różnych językach, wykorzystujących wiele staroświeckich krojów pisma i czcionek. Kluczowym odkryciem projektu NOSCEMUS było to, że teksty naukowe i techniczne zwykle wykraczały poza wiedzę specjalistyczną łacinników, przez co obraz wczesnonowożytnej literatury łacińskiej został nadmiernie zdominowany przez inne rodzaje pisarstwa, w szczególności beletrystykę. Tymczasem historycy nauki mieli tendencję do zaniedbywania aspektów związanych z łaciną, od rozpraw akademickich po tradycję botaniczną. „Nasze badania wykazały, że w obydwu przypadkach badacze pominęli pewne interesujące aspekty swoich dyscyplin, jednocześnie ryzykując błędy merytoryczne, a nawet przekłamania. Na przykład osoby piszące w języku lokalnym, takie jak Galileusz, stały się bohaterami naukowymi, podczas gdy inni badacze – równie ważni, ale publikujący w łacinie, w tym błyskotliwy oponent Galileusza Christoph Scheiner, są dziś w dużej mierze zapomniani”, zauważa Korenjak.
Lekcje dla współczesnych badaczy
Zdaniem Korenjaka czytanie tekstów przez pryzmat starożytnej retoryki – kluczowej dla wykształcenia autorów łacińskich tekstów – podkreśla ich umiejętności komunikacyjne, ponieważ pisali oni dla wykształconych czytelników spoza społeczności naukowej. „Możemy się wiele nauczyć ze sposobu, w jaki autorzy ci budują przekonujące argumenty; to szczególnie istotne w naszych czasach, w których popularną postawą jest nieufność wobec nauki lub jej lekceważenie, o czym można było się przekonać w czasie pandemii”, dodaje Korenjak. Analiza tekstowa przeprowadzona przez zespół projektu NOSCEMUS sugeruje również, że badania przyrody rozwijały się w ścisłej interakcji z rozwojem humanizmu przez większą część wczesnego okresu nowożytnego. „Ponieważ nauka była tylko jedną z wczesnonowożytnych dziedzin, obok teologii, prawa, filozofii, historii i filologii, skorzystalibyśmy na podobnych przeglądach również tych dziedzin”, stwierdza Korenjak z Uniwersytetu w Innsbrucku, będącego gospodarzem projektu.
Słowa kluczowe
NOSCEMUS, łacina, nauka wczesnonowożytna, tekst, język lokalny, optyczne rozpoznawanie znaków, monografia, literatura, humanizm, baza danych
