Promowanie odpowiedzialnych praktyk badawczych na szczeblu instytucji
Rzetelność badawcza jest fundamentem, na którym opiera się wiarygodność nauki. Niezwykle istotny jest fakt, że poważne naruszenia dobrych praktyk badawczych, takie jak fałszowanie wyników badań, kłamstwa oraz plagiaty, występują stosunkowo rzadko. Zdaniem niektórych badaczy do stosowania takich praktyk ucieka się 1-2 % ogółu naukowców. Problemem pozostaje jednak to, że każdy taki przypadek spotyka się z dużą uwagą świata mediów. Znacznie większy niepokój środowiska wzbudza wysoka częstotliwość stosowania wątpliwych praktyk badawczych, niewłaściwego projektowania badań oraz stosowania nieodpowiednich metodyk i analiz. Istotnym problemem jest także kwestia marnotrawienia środków - jak stwierdzili autorzy jednego z najważniejszych opracowań dotyczących tego zagadnienia, nawet 85 % wszystkich funduszy przeznaczonych na badania kliniczne jest marnowane. „Celowe i przypadkowe naruszenia rzetelności badawczej i dobrych praktyk prowadzenia badań znacząco obniżają ich jakość, a także rzucają cień wątpliwości na wiarygodność ich wyników”, wyjaśnia Mads P. Sørensen, wykładowca Uniwersytetu w Aarhus w Danii. „Gdy instytucje i praktyki naukowce będą postrzegane w negatywnym świetle, może to przełożyć się na spadek zaufania społeczeństwa do naukowców". Jak zauważa Sørensen, organizacje prowadzące i finansujące badania odgrywają kluczową rolę w promowaniu odpowiedzialnych praktyk badawczych. „Organizacje te odgrywają kluczową rolę w procesie wspierania naukowców i umożliwiania im prowadzenia działalności badawczej w odpowiedzialny sposób, a także rozwiązywania problemów wynikających z nadużyć i naruszeń zasad rzetelności badawczej". Utrzymywanie kultury prowadzenia badań opartej na odpowiedzialności oraz realizacja odpowiedzialnych praktyk badawczych wymaga od tych organizacji wdrożenia stosownych zasad, procedur, strategii oraz struktur. To właśnie tym aspektem zajął się zespół finansowanego ze środków Unii Europejskiej projektu SOPs4RI. „W ramach projektu SOPs4RI powstał zbiór prostych w użyciu standardowych procedur operacyjnych i wytycznych, które organizacje prowadzące i finansujące badania mogą wykorzystać do opracowania własnych strategii wspierania rzetelności badań", dodaje Sørensen, który pełnił funkcję koordynatora projektu.
Rzetelność badań naukowych
Procedury i wytyczne zostały zawarte w zestawie narzędzi SOPs4RI dostępnym w postaci otwartej, bezpłatnej i zorientowanej na praktyków platformy opracowanej z myślą o wspieraniu realizacji odpowiedzialnych badań. „Koncepcją, na której opiera się nasz zestaw narzędzi, jest możliwość zastosowania go przez instytucje w celu opracowywania własnych strategii i planów w zakresie rzetelności badań”, wyjaśnia Sørensen. Pierwszy etap prac obejmował określenie listy zagadnień związanych z rzetelnością badawczą, które powinny zostać uwzględnione w strategiach ukierunkowanych na jej wspieranie. W celu zapewnienia, że opracowany zestaw narzędzi zaspokaja rzeczywiste potrzeby organizacji prowadzących i finansujących badania, pracom nad jego rozwojem towarzyszył kompleksowy proces badawczo-rozwojowy obejmujący analizy zakresów badań, badanie Delphi, rozmowy z udziałem uczestników z całego świata, warsztaty oparte na współtworzeniu, międzynarodowe badanie ankietowe oraz wdrożenia pilotażowe w 15 instytucjach. Rezultatem tych prac jest kompleksowy zestaw narzędzi, który obejmuje obecnie 131 wytycznych dotyczących wszystkich zagadnień związanych z rzetelnością badawczą, w tym istniejące porady i wskazówki, a także nowe wskazania opracowane w ramach projektu SOPs4RI. Zestaw narzędzi SOPs4RI jest obecnie wykorzystywany przez kilka europejskich i międzynarodowych instytucji. Został także wspomniany w ramach unijnego programu ramowego „Horyzont Europa”, a także w nowej wersji europejskiego kodeksu postępowania na rzecz rzetelności badawczej ALLEA. Oprócz zestawu narzędzi, w ramach projektu powstał szereg wysokiej jakości publikacji naukowych, spośród których wybrane zostały opublikowane na łamach periodyku „Nature”.
Strategia promocji
Sørensen jest przekonany, że wkrótce do grona instytucji korzystających z opracowanego zestawu narzędzi dołączą kolejne jednostki, które wykorzystają go jako inspirację do tworzenia własnych strategii ukierunkowanych na zapewnianie rzetelności badań. „Jeśli chcemy faktycznie rozwiązać problemy nierzetelnych badań naukowych, wątpliwych praktyk badawczych i marnotrawstwa zasobów, nie możemy skupiać się wyłącznie na konkretnych badaczach - musimy zająć się całym systemem nauki, naszej kulturze badawczej i możliwościom naszych instytucji”, podsumowuje. „To właśnie na tym szczeblu działają nasze narzędzia i wytyczne - na szczeblu instytucjonalnym”.
Słowa kluczowe
SOPs4RI, europejski kodeks postępowania na rzecz rzetelności badawczej ALLEA, organizacje prowadzące badania, organizacje finansujące badania, odpowiedzialne badania, nauka, naukowcy, rzetelność badawcza, niewłaściwe praktyki, marnotrawstwo
