Badanie starożytnego szkła pozwala zajrzeć w przeszłość
Historia szklarstwa liczy sobie tysiące lat. Szkło było wykorzystywane – zarówno do celów użytkowych, jak i artystycznych – w wielu cywilizacjach. Oznacza to, że wzorce dystrybucji szkła można wykorzystać jako swoisty barometr wymiany handlowej na duże odległości i zaawansowania technologicznego. „Okres między VII a XII wiekiem był kluczowy dla historii szklarstwa”, wyjaśnia koordynatorka projektu GlassRoutes, Nadine Schibille, badaczka z Narodowego Centrum Badań Naukowych (CNRS) we Francji. „W tym czasie zarówno w świecie islamskim, jak i w Europie Zachodniej pojawiły się niezależne regionalne gałęzie przemysłu szklarskiego”. Te nowe niezależne systemy zastąpiły scentralizowany model produkcji powstały jeszcze za czasów Imperium Rzymskiego. Badanie powstania tych ośrodków może pomóc ujawnić niektóre z mechanizmów i motywów będących motorem innowacji technologicznych i transferu wiedzy, a także wymiany kulturowej i gospodarczej w basenie Morza Śródziemnego doby średniowiecza.
Znaczenie szkła
Zbadanie tych zagadnień było przedmiotem projektu GlassRoutes, który otrzymał wsparcie od Europejskiej Rady ds. Badań Naukowych. Początek okresu badanego przez Schibille wyznaczyło podbicie przez Arabów Bliskiego Wschodu, północnej Afryki i Półwyspu Iberyjskiego w VII wieku. Do głównych analizowanych kwestii należało różnicowanie się produkcji szkła, a także estetyczne znaczenie tego tworzywa. „Chciałam odpowiedzieć na pytanie, dlaczego mozaiki ozdobne, które można uznać za kwintesencję sztuki bizantyjskiej, zostały zastosowane we wczesnym kalifacie Umajjadów do udekorowania szeregu najważniejszych monumentalnych meczetów, takich jak Wielkie Meczety w Damaszku i Kordobie”, tłumaczy naukowczyni. Elementem projekt były szeroko zakrojone analizy kompozycyjne przeprowadzone na zbiorach szkła. Badane egzemplarze pochodziły z dokładnie datowanych stanowisk archeologicznych z różnych regionów geograficznych. Dzięki temu Schibille z zespołem mogła stworzyć dużą bazę wiarygodnych danych chemicznych, na podstawie której można było określić wzorce rozmieszczenia poszczególnych grup wytwórców szkła.
Regionalne ośrodki produkcji
Ta benedyktyńska praca przyniosła imponujące rezultaty. Schibille udało się ustalić, że zalążkiem produkcji szkła na Półwyspie Iberyjskim jest wczesnoislamski zbiór z przedmieść Kordoby, datowany na koniec VIII lub początek IX wieku naszej ery. To z tego ośrodka rozwinął się później niezależny iberyjski przemysł szklarski. „Znaleźliśmy też szkło najprawdopodobniej pochodzenia sycylijskiego, wytwarzane być może już w X wieku”, mówi uczona. „Świadczy to o tym, że rozwój regionalnych ośrodków szklarskich w zachodniej części basenu Morza Śródziemnego był ściśle powiązany z islamizacją”. Badanie mozaik ozdobnych w Wielkim Meczecie Umajjadów w Kordobie potwierdziło istnienie międzykulturowej wymiany z Cesarstwem Bizantyjskim w X wieku. Prace te potwierdzają, że na upowszechnianie się receptur szklarskich wpłynęła dynamika geopolityczna, czy to poprzez bezpośredni kontakt (w Mezopotamii), czy pośrednio w wyniku izolacji geograficznej i politycznej oraz wynikających z niej niedoborów (na Półwyspie Iberyjskim). Pokazują również, jak siły rynkowe wpływały na przepływ zasobów i transformację regionalnych ośrodków szklarskich. Na przykład gdy pod koniec VII i na początku VIII wieku działalność handlowa była skupiona w Damaszku, po raz pierwszy przywieziono do tego regionu duże ilości egipskiego szkła. Na podobnej zasadzie zakładanie rezydencji kalifów w Wielkiej Syrii i Mezopotamii doprowadziło do zintensyfikowania lokalnej działalności przemysłowej. „Mój projekt pokazał, w jakim stopniu średniowieczny islamski basen Morza Śródziemnego był zglobalizowanym systemem wymiany gospodarczej i kulturalnej”, dodaje Schibille. „Teraz planuję poświęcić się regionom takim jak Maghreb, które były do tej pory pomijane w badaniach”.
Słowa kluczowe
GlassRoutes, szkło, średniowiecze, kulturowy, arabski, bizantyjski, islamizacja, iberyjski, Umajjadzi