Archiwa pozwalają odtworzyć doświadczenia mniejszości religijnych
Zarówno w reżimach faszystowskich, jak i komunistycznych XX wieku mniejszości religijne padały często ofiarą represji i prześladowań. Twórczość będąca reakcją na te autorytarne rządy, podobnie jak przedmioty codziennego użytku, pozostawały do tej pory ukryte w archiwach tajnej policji. Zadaniem projektu Hidden Galleries, wspieranego przez Europejską Radę ds. Badań Naukowych, było udostępnienie tych archiwów nowym odbiorcom. Dwa główne cele badania dotyczyły znalezienia materiałów, które mogą pozwolić na uzyskanie bardziej zniuansowanego obrazu życia w tych prześladowanych społecznościach, oraz dokładniejszego zrozumienia, jak te doświadczenia nadal kształtują stosunek społeczności do instytucji państwowych w dzisiejszych czasach. „Doświadczenia wspólnot religijnych były zazwyczaj rozpatrywane z perspektywy odgórnej”, mówi koordynator projektu Hidden Galleries, James Kapaló, starszy wykładowca na University College Cork w Irlandii. „Oznacza to, że naukowcy skupiali się na relacjach między Kościołem i państwem bądź na represjach wobec ważnych przywódców religijnych. Inaczej niż w przypadku tych badań my przyjrzeliśmy się codziennemu życiu zwykłych ludzi, aby uchwycić ich prawdziwe doświadczenia”.
Przeszukiwanie archiwów
Podstawowym materiałem wykorzystanym w projekcie były archiwa tajnej policji na Węgrzech, w Mołdawii, Rumunii i na Ukrainie. Zespół przekopał się przez przepastny zbiór dokumentacji, raportów i dochodzeń, starając się odnaleźć w nich skonfiskowane materiały. „Interesowało nas znalezienie modlitewników, karteczek ze świętymi, ikon, listów i zdjęć rodzinnych, rzeczy, które mogłyby rzucić nowe światło na życie codzienne”, mówi Kapaló. Ciekawym znaleziskiem były także dokumenty wizualne – zdjęcia, mapy czy nawet filmy – które zostały przygotowane przez reżim w celu przedstawiania mniejszości religijnych w negatywnym świetle. Były one szczególnie fascynujące dla Kapaló. „Tajna policja nie dość, że przeprowadzała naloty na przedstawicieli tych społeczności i konfiskowała ich rzeczy, to zadała sobie także sporo trudu, aby tworzyć materiały wizualne podczas czynności operacyjnych”, dodaje. „Te filmy nie były tylko prostymi rekonstrukcjami. Znaleziska te zmuszają nas do ponownej oceny tego, jak kreowano antyreligijną propagandę”.
Wydobycie materiałów na światło dzienne
Po odkryciu tych wizualnych materiałów propagandowych zespół postanowił je upublicznić. „Nie chcieliśmy, żeby tak po prostu leżały w archiwach”, wyjaśnia Kapaló. Uczestnikom projektu udało się zaprezentować znalezione zdjęcia w galeriach oraz na specjalnie założonej stronie internetowej – stąd też wzięła się nazwa projektu, Hidden Galleries, czyli „ukryte galerie”. „Ten krok okazał się niezwykle istotny, ponieważ pozwolił nam nawiązać bezpośredni kontakt ze społecznościami, które były przedmiotem badań”, mówi Kapaló. Upublicznienie materiałów archiwalnych pozwoliło również zespołowi na udokumentowanie reakcji tych społeczności. Były one zróżnicowane – od obaw co do tego, co można znaleźć w zbiorach, po ogromne zainteresowanie, a nawet chęć założenia własnych muzeów. „Badanie archiwów tajnej policji to skomplikowane przedsięwzięcie”, mówi uczony. „Musimy pamiętać o kwestiach etycznych i sprawach takich jak prawo dostępu do materiałów, sposobach ich katalogowania oraz pomocy społecznościom w korzystaniu z ich skradzionych skarbów”. Założeniem projektu było rzucenie światła na życie mniejszości religijnych pod autorytarnymi rządami, ale także na to, w jaki sposób doświadczenia te przyczyniły się do ukształtowania współczesnych postaw. W czasach komunizmu i faszyzmu wspólnoty religijne były często nastawiane przeciwko sobie przez państwo, aby zyskać populistyczne głosy i umocnić władzę. Skutkiem tego było dążenie do tajności oraz brak zaufania do instytucji państwowych i elit, a są to zjawiska, które można zaobserwować w niektórych częściach Europy do dziś. „Projekt pozwolił nam lepiej zrozumieć sposób rozpowszechniania się idei w czasach autorytaryzmu oraz to, jak kształtował się opór”, dodaje Kapaló. „Prace te pokazują, co się dzieje, gdy dojdzie do podważenia zaufania do tak zwanych ekspertów i elit. Źródeł obecnego oporu wobec ekspertów i elit można upatrywać jeszcze w czasach autorytaryzmów”.
Słowa kluczowe
Hidden Galleries, archiwa, religijne, prześladowani, komunizm, faszyzm, autorytarne, materiały
