Naukowe spojrzenie na wzrost popularności populizmu w Europie Środkowej i Wschodniej
Upadek socjalizmu państwowego przyniósł liberalizację życia publicznego, demokratyzację polityki i likwidację gospodarek centralnie sterowanych Nie ma wątpliwości, że ta bolesna dla całego społeczeństwa transformacja nigdy nie przebiegała w sposób harmonijny, a ponadto proces ten nie był jednakowy we wszystkich postkomunistycznych krajach. Mimo tych wszystkich problemów w połowie pierwszej dekady XXI wieku krajom Europy Środkowej i państwom bałtyckim udało się zbudować solidne podstawy demokracji liberalnej. Jednak w kolejnych latach coś się zmieniło. Polityka zaczęła schodzić z wcześniej obranego kursu, gdy popularność wśród wyborców zaczęły zyskiwać partie o charakterze populistycznym. Populiści dążyli do delegitymizacji systemu liberalno-demokratycznego w imię nieskrępowanego „majorytaryzmu”, czyli rządów większości. Jako znaczące przykłady tego zjawiska podawane są Węgry i Polska. Finansowany w ramach działań „Maria Skłodowska-Curie” projekt FATIGUE miał na celu zinterpretowanie tego zagadkowego zwrotu i jego opóźnionego charakteru, a także rozpoznanie jego konsekwencji i zaproponowanie realnych rozwiązań politycznych.
Badanie zależności między populizmem a zmęczeniem
„Nasze podejście do zrozumienia wzrostu popularności partii populistycznych w Europie Środkowej i Wschodniej opierało się na koncepcji »spóźnionego zmęczenia transformacją«”, zauważa Richard Mole, profesor socjologii politycznej w Szkole Studiów Słowiańskich i Wschodnioeuropejskich UCL oraz koordynator projektu. Mole wyjaśnia, że koncepcja ta została opracowana, by uchwycić stopniowo narastające rozczarowanie początkowymi rezultatami reform gospodarczych, a zwłaszcza nowymi elitami uformowanymi w społeczeństwach postkomunistycznych. To obecne w całym społeczeństwie uczucie zmęczenia jest silnie związane ze wzrostem populizmu. Uczeni z projektu szukali również odpowiedzi na pytanie, dlaczego sukces ruchów populistycznych pojawił się z takim opóźnieniem. „Neoliberalne reformy gospodarcze w latach 90. XX wieku doprowadziły do pogłębienia się nierówności, a wywołane nimi gwałtowne zmiany społeczne i kulturowe spowodowały poczucie dyslokacji. W wyniku globalizacji ludzie czuli się odzierani ze swoich kultur i indywidualnej tożsamości”, wyjaśnia Mole. „Takie gospodarcze, społeczne i kulturowe zmiany często sprawiają, że członkowie wcześniej uprzywilejowanych grup czują, że tracą swoją pozycję. Ogólnie rzecz biorąc, populiści obiecują przywrócić tym grupom poczucie uprzywilejowania poprzez »uczynienie kraju ponownie wielkim«”.
Szkolenia na miarę potrzeb
W ramach projektu FATIGUE przeszkolono 15 naukowców na początku kariery, dzięki czemu każdy z nich mógł wnieść swój własny wkład w analizę przyczyn i konsekwencji populizmu. Oferowane szkolenia obejmowały takie zagadnienia jak nieliberalna demokracja i polityka prawicowa, polityka pamięci, populizm gospodarczy i nierówności, kultura reakcji (ksenofobia, antysemityzm, homofobia i nastroje antyimigracyjne) oraz społeczeństwo obywatelskie i ruchy protestacyjne. W badaniach przeprowadzonych przez socjologów i politologów podkreślano centralne miejsce tradycjonalizmu, w którym tradycja, naród etniczny i ludzie jako wspólnota stanowią zasady organizujące społeczeństwo. Badania historyków pokazały, w jaki sposób historia może być manipulowana i instrumentalizowana przez populistów w celu zmobilizowania (potencjalnych) zwolenników, legitymizowania bliższych lub dalszych stosunków z sąsiednimi państwami i uzasadnienia polityki państw partnerskich ponad granicami. Z kolei ekonomiści zidentyfikowali czynniki leżące u podstaw pojawienia się populizmu gospodarczego i jego negatywnego wpływu na konwergencję gospodarczą krajów Europy Wschodniej. Jeśli chodzi o kulturę etniczną, zespół badawczy pokazał, jak politycy wykorzystują różnice etniczno-kulturowe do tworzenia hierarchii społecznych w swoich państwach. Wreszcie, grupa naukowców zajmujących się społeczeństwem obywatelskim przedstawiła, jak ważne w walce z populizmem są ramy, struktury możliwości politycznych, sieci i mobilizacja zasobów. Naukowcy rozpowszechniali oryginalne wyniki swoich prac na seminariach, warsztatach i konferencjach. Powstały także liczne publikacje w czasopismach naukowych i pracach zbiorowych, a także wpisy na blogach i komentarze dla mediów.
Słowa kluczowe
FATIGUE, populizm, Europa Środkowa i Wschodnia, spóźnione zmęczenie transformacją, postkomunistyczny, szkolenie
