Odnalezienie śladów udomowienia u fińskich reniferów
Termin „udomowienie” zwykle kojarzy się z takimi zwierzętami, jak owce, konie, psy, krowy czy świnie. Jedną z przyczyn jest fakt, że historia udomowienia tychże gatunków przez człowieka jest długa i dobrze udokumentowana, a ludzie kontrolują większość obszarów ich życia – od diety i aktywności fizycznej po rozmnażanie. Procesy składające się na udomowienie zwierząt kształtują genetyczne i fizjologiczne właściwości zwierząt, pozostawiając po sobie ślady w postaci określonych cech i możliwych do zidentyfikowania markerów, takich jak zmiana wielkości ciała i uległe zachowanie. Renifery, choć w pewnym sensie zostały udomowione, nigdy nie były pod tak ścisłą kontrolą. „Chociaż praktyki pasterskie stosowane w odniesieniu do reniferów zmieniały się w czasie, ich warunki życia zawsze opierały się na pewnym stopniu wolności”, wyjaśnia Anna-Kaisa Salmi, profesor archeologii na Uniwersytecie w Oulu i koordynatorka projektu DOMESTICATION. „Dlatego też »klasyczne« markery udomowienia nie są zbyt przydatne w przypadku reniferów”. W ramach projektu DOMESTICATION, który był finansowany przez Europejską Radę ds. Badań Naukowych, naukowcy poddali dogłębnej analizie historyczne relacje między reniferami a ich pasterzami z myślą o znalezieniu oznak udomowienia tych zwierząt. „Połączenie danych archeologicznych i tradycyjnej wiedzy pozwoliło spojrzeć świeżym okiem na udomowienie reniferów jako na relację budowaną poprzez codzienne czynności i spotkania w ramach partnerstwa tworzonego przez ludzi i zwierzęta, stale ewoluującego w zmieniającym się świecie”, dodaje Salmi.
Testowanie nowych kierunków badawczych dotyczących udomowienia
Chcąc zbadać współpracę człowieka z reniferami na przestrzeni wieków, zespół projektu DOMESTICATION przeanalizował serię próbek pozyskanych z wykopalisk archeologicznych prowadzonych w północnych regionach Finlandii, Norwegii i Szwecji. W ramach projektu opracowano również nowe metody identyfikacji interakcji między człowiekiem a reniferem na przestrzeni czasu, w tym metodę odtworzenia faktów związanych z aktywnością fizyczną, która mogła spowodować zmiany w mięśniach i więzadłach połączonych z kośćmi, a także zmiany o charakterze patologicznym. Uczeni przeanalizowali również obecne w kościach stabilne izotopy, które mogą wskazywać na zmiany w diecie zwierząt. Co więcej, w projekt zaangażowani byli również współcześni pasterze reniferów, którzy pomogli zrozumieć, jak obecnie wyglądają relacje z reniferami w kontekście szkolenia i udziału w wyścigach.
Rzucenie światła na rozwój pasterstwa reniferów
Badania uczonych pozwoliły rzucić nowe światło na chronologię hodowli reniferów przez lud Saamów, a także ustalić nie tylko, kiedy i gdzie, ale także jak ludzie żyli z udomowionymi reniferami. Badania te ugruntowały koncepcję, jakoby przejście do pasterstwa reniferów na małą skalę nastąpiło około VII wieku naszej ery. Na tym wczesnym etapie, w latach 700–1400, udomowione stada reniferów były niewielkie, a wśród innych źródeł utrzymania ludzi było także łowiectwo, rybołówstwo i zbieractwo. „Nasze badania potwierdziły, że w tym okresie praktykowane było już zarówno karmienie reniferów, jak i wykorzystywanie ich w roli zwierząt pociągowych”, zauważa Salmi. „Analiza starożytnego DNA (aDNA), a także analizy osteologiczne pokazują, że polowanie na dzikie renifery było nadal praktykowane i miało znaczenie kulturowe”. Przejście do stosowania praktyki ruchomych zagród na potrzeby wypasu reniferów nastąpiło między 1400 a 1600 r. n.e. Dzięki badaniom aDNA zespół wykazał, że tej transformacji towarzyszyła zmiana rytuału religijnego, a także wzorców osadnictwa.
Poszukiwanie dalszych informacji w starożytnych pyłkach
Badania będą kontynuowane w ramach nowego projektu finansowanego przez Fińską Fundację Kultury, badającego pozostałości pyłków w arktycznej części Finlandii w celu określenia wpływu polowań na renifery i praktyk pasterskich na florę tego regionu. „Celem projektu jest zbadanie długoterminowych zmian w różnorodności biologicznej w związku ze zmianami w praktykach łowieckich i pasterstwie reniferów”, dodaje Salmi. Jednym z namacalnych rezultatów projektu DOMESTICATION jest wydana w 2022 roku książka pt. „Domestication in Action – Past and Present Human-Reindeer Interaction in Northern Fennoscandia”, opisująca historyczne i współczesne interakcje między ludźmi a reniferami w północnej części Półwyspu Fennoskandzkiego. „To był prawdziwie grupowy wysiłek, z którego jestem bardzo dumna”, podkreśla Salmi.
Słowa kluczowe
DOMESTICATION, renifery, analiza, kości, różnorodność biologiczna, pasterstwo, starożytne DNA, chronologia, izotopy
