Czy owce zapoczątkowały rozwój syryjskich miast-państw w czasach prehistorycznych?
Na okres III tysiąclecia p.n.e. przypada czas rozwoju miast-państw w zachodniej części Syrii, którą zamieszkiwały pierwsze ówczesne elity. Nadal nie wiadomo jednak, w jakich okolicznościach garstka szczęściarzy zdołała urządzić sobie życie w luksusie, podczas gdy pozostała część społeczeństwa musiała walczyć o przetrwanie. Jaki mechanizm kryje się za tą zmianą i czy mobilność pasterzy odegrała jakąś rolę w powstaniu społeczeństw miejskich? Badacze z projektu MRECS doszli do ciekawych wniosków. Oprócz śladów rozwoju urbanizacji, okres ten dostarcza również szeregu dowodów świadczących o pojawieniu się zamożnych obywateli. „Cała gospodarcza podstawa ówczesnego społeczeństwa musiała ulec zmianie, by wygenerować znaczące nadwyżki, które z dzisiejszej perspektywy możemy nazwać „bogactwem” – wszak potrzeby królewskiej kasty, nowo powstałej państwowej biurokracji, wojska czy innych grup konsumujących zasoby ponad miarę musiały być jakoś zaspokajane”, wyjaśnia Graham Philip, profesor wydziału archeologii Uniwersytetu w Durham w Zjednoczonym Królestwie oraz kierownik projektu MRECS. Podstawą tych podmiotów państwowych była silnie zintegrowana gospodarka zbudowana na potrzeby zwiększania wydajności wykorzystania zasobów naturalnych. „W okresie IV–III tysiąclecia p.n.e. obserwujemy odejście od uprawy lnu jako głównego włókna wykorzystywanego do produkcji tekstyliów na rzecz wełny. Odejście od lnu pozwoliło odzyskać ziemie przeznaczone wcześniej pod uprawę tej rośliny, zwiększając tym samym dostępność gruntów na potrzeby produkcji podstawowych upraw rolnych”, mówi Lynn Welton, była stypendystka działania „Maria Skłodowska-Curie” z Uniwersytetu w Durham, a obecnie pracownica naukowa na Uniwersytecie w Toronto.
Gra o wysoką stawkę
Badacze z projektu MRECS sądzą, że w porównaniu do mniej ryzykownych strategii praktykowanych na niewielką skalę na poziomie zapewniającym przetrwanie zmiana w kierunku hodowli owiec i produkcji wełny wiązała się ze wzrostem poziomu ryzyka. „Przypuszczamy, że motywacją do tolerowania większego ryzyka były perspektywy osiągnięcia krótkoterminowych korzyści”, mówi Welton. Czynnikiem, który w największym stopniu mógł zaszkodzić gospodarce opartej na produkcji wełny, były susze. Środowisko stepowe jest nieprzewidywalne, zaś krótkookresowe wahania opadów, które wpływały na zasobność pastwisk, od których zależał los owiec, z pewnością miały istotny wpływ na stabilny rozwój dużych stad. Zdaniem Welton krótkookresowe susze stanowiłyby poważne zagrożenie dla gromadzenia bogactwa w postaci stad zwierząt oraz dla ciągłości prestiżowej gospodarki opartej na produkcji tekstyliów. Philip uważa jednak, że ryzyko to mogło być do pewnego stopnia łagodzone dzięki rozproszeniu stad na dużym obszarze. Jakie fizyczne ślady pozostawiły owe starożytne stada, abyśmy mogli na ich podstawie dowieść słuszności założonych tez? „Mówiąc ogólnie, ze szczątków szkieletów zwierząt możemy pozyskać izotopy węgla mówiące o rodzaju spożywanej roślinności. Izotopy tlenu informują o rodzaju wody pitnej oraz diety roślinnej zwierząt. Wyniki badań izotopu strontu dają z kolei informacje o geologii ziem, na których zwierzęta były wypasane. Biorąc pod uwagę strukturę szkliwa zębów owiec, wartości izotopów tych trzech pierwiastków mogą posłużyć jako mapa, z której dowiadujemy się, jak zmieniał się obszar bytowania zwierząt w całym okresie ich życia, a w szczególności w cyklu rocznym. Innymi słowy, jesteśmy w stanie stwierdzić z pewną dozą prawdopodobieństwa, gdzie zwierzęta te były wypasane w różnym okresie ich życia”, wyjaśnia Philip.
Pomiar zmian względem poziomu bazowego
Welton badała próbki pozyskane w ramach dwóch studiów przypadku: z północnej części Doliny Jordanu na terenie dzisiejszej Jordanii, gdzie znajdują się stanowiska archeologiczne Tell esh-Shuna oraz Pella, a także z górnego biegu rzeki Orontes w Dolinie Orontesu na terenie dzisiejszej Syrii, gdzie znajduje się stanowisko Tell Nebi Mend zlokalizowane pobliżu miasta Hims. W tych ramach czasowych w Syrii nastąpił rozwój złożonych społeczności na poziomie państwowym, którego nie udało się zaobserwować w Dolinie Jordanu, stąd też zmiany te można uznać za swego rodzaju poziom bazowy dla zbiorów danych dotyczących Syrii. „Zdecydowaliśmy się na te studia przypadków, ponieważ mieliśmy dostęp do odpowiednich zbiorów, a poza tym oba wybrane obszary były ze sobą skontrastowane pod względem kierunku rozwoju społecznego i kulturowego w interesującym nas okresie”, mówi Welton. Badaczy ciekawiło to, czy powstanie wczesnych państw znacząco wpłynęło na rodzaj strategii hodowli zwierząt. W szczególności zaś interesowały ich dowody świadczące o tym, że zwierzęta pozyskiwane z poszczególnych obszarów zachodniej Syrii były wypasane w strefie stepów. Wyniki badań zaskoczyły naukowców. Zasięg stref wypasu zwierząt zidentyfikowanych na obszarze zachodniej Syrii był bardziej ograniczony, niż badacze sądzili. Być może miało to związek z ekspansją gospodarki opartej na pasterstwie, której konsekwencją było nasilenie się konkurencyjności i pojawienie się potrzeby bardziej dokładnego kontrolowania dostępu do terytoriów, na których zwierzęta były wypasane, oraz do znajdujących się tam zasobów wody. Jeśli tak rzeczywiście było, to taka strategia mogła zdaniem Welton ograniczyć przemieszczanie się stad. „Sądzimy, że gdyby udało się nam włączyć do badań szczątki zwierząt z dużych stanowisk zlokalizowanych bliżej stepów niż Nebi Mend, a jest ich kilka, stworzylibyśmy bardziej zniuansowany obraz. Jednak z uwagi na fakt, że szczątki zwierząt z tych stanowisk znajdują się na terytorium Syrii, musimy odłożyć nasze plany na przyszłość”, dodaje Philip.
Słowa kluczowe
MRECS, Syria, owce, urbanizacja, gospodarka oparta na pasterstwie, wartości izotopowe, kość, szkliwo, gospodarka, podmioty państwowe
