Pieniądze i konflikty: czy za boomem budowlanym w XI i XII wieku nie kryło się jednak coś więcej?
Po raz pierwszy od upadku Cesarstwa Rzymskiego, w XI i XII wieku budynki murowane zaczęły wyrastać jak grzyby pod deszczu: lawinowo przybywało zamków, kościołów i klasztorów, a także wież, pałaców i domów w obrębie murów zamkowych i miejskich. Wielkie katedry Europy Środkowej i Północnej, najpierw romańskie, a potem gotyckie, zajmują poczesne miejsce w historii architektury. Jednak od mniej więcej 20-30 lat historycy uważniej przyglądają się innym regionom Europy, zwłaszcza basenowi Morza Śródziemnego. Ale czym może pochwalić się architektura spoza Francji i Niemiec, tradycyjnie uważanych za ojczyznę karolińskiego dziedzictwa? „Do tej pory”, mówi Ana Rodriguez, główna badaczka w projekcie PETRIFYING WEALTH, „historycy nie przywiązywali należytej wagi do skali i znaczenia epokowej transformacji, która zrewolucjonizowała relacje między ludźmi a budynkami w XI i XII wieku”. Celem projektu było ustalenie przyczyn nagłego upowszechnienia się budowli murowanych i związku tego zjawiska ze złożoną dynamiką przemian społecznych tego okresu, w regionach innych niż te standardowo badane. Rozwój budownictwa kamiennego miał miejsce w stuleciach powszechnie kojarzonych ze „średniowieczną ekspansją”, przez co długo zakładano, że był on konsekwencją wzrostu gospodarczego oraz wynikiem większego bogactwa wytwarzanego i obecnego na łacińskim Zachodzie. „Nasze prace jednoznacznie pokazały, że w badanych regionach wybory dotyczące wznoszenia budynków były przede wszystkim determinowane przez kwestie kulturowe i społeczne, nie zaś ekonomiczne”, wyjaśnia Rodriguez, która pracuje w Hiszpańskiej Krajowej Radzie ds. Badań Naukowych w Madrycie.
Budowle kamienne świadectwem konfliktów w średniowieczu?
Rodriguez chciała zbadać cechy i chronologię procesu wznoszenia budynków w różnych regionach oraz zrozumieć charakter fundamentalnej zmiany społecznej, która dała początek gwałtownemu wzrostowi liczby budynków. „Chcieliśmy ustalić, dlaczego właśnie w XII i XIII wieku miał miejsce tak dynamiczny rozwój budownictwa. Co spowodowało tę dramatyczną zmianę w sposobach wznoszenia budynków?”. Uczona ustaliła, że konflikty, które naznaczyły miasta od drugiej połowy XI wieku, spowodowały silną fragmentację przestrzeni miejskiej, ale zjawisko to przejawiało się inaczej we Włoszech, południowej Francji i Hiszpanii. „Wieże wznoszone przez rodziny i konsorcja, które zaczęły być charakterystycznym elementem wielu włoskich miast, nie pojawiły się w miastach południowej Francji. I odwrotnie: murów, które we francuskich miastach, a do pewnego stopnia także w Katalonii, oddzielały przestrzenie kontrolowane przez władze kościelne od tych pozostających pod zwierzchnością władz świeckich, nie znajdziemy we Włoszech. Krótko mówiąc, wpływ konfliktów na zabudowę znacząco różnił się w poszczególnych regionach”, twierdzi Rodriguez. Jej zdaniem obecność lub brak wież, dzielnic mieszkalnych i kościelnych oddzielonych murami lub charakterystycznych budynków świeckich zamieszkanych przez elity nie jest przypadkowa. „To, czy tam są, czy nie, wskazuje na podstawową różnicę między ośrodkami miejskimi w tych regionach i stanowi ważny, ale dotychczas pomijany klucz do oceny i porównania ich historii”.
Budynki nie były jedynie owocem dobrej koniunktury
Odkrycia zespołu dostarczają przekonujących dowodów na poparcie tezy, zgodnie z którą w południowej Europie rozwój gospodarczy nabrał niespotykanego wcześniej tempa później niż to się zwykle przyjmuje, a mianowicie w drugiej połowie lub nawet w ostatnich dziesięcioleciach XII wieku. W wielu obszarach większa niż oczekiwano okazała się rola chłopów. Przykładem jest istotny wkład społeczności w budowę i zarządzanie kościołami, widoczny wyraźniej we Włoszech i Kastylii. W regionie alpejskim to właśnie społeczności wiejskie przodowały w rewolucji zarówno technicznej, jak i dotyczącej produktywności w dziedzinie metalurgii żelaza.
Badanie rewolucji w budownictwie kamiennym wymaga interdyscyplinarnego podejścia
„Jest to złożona problematyka, która była dotychczas badana w sposób fragmentaryczny”, mówi Rodriguez. „Jestem szczególnie dumna ze współpracy między Madrytem a Rzymem oraz z tego, że udało nam się znaleźć linie komunikacji i przeprowadzić nowatorskie analizy interdyscyplinarne”. Zdaniem Rodriguez jednym z najważniejszych aspektów projektu było połączenie różnych metodologii, od badań dokumentacyjnych po archeologiczne i architektoniczne. „Biorąc pod uwagę geograficzny zasięg zjawiska i potrzebę opisania jego charakterystyki w odniesieniu do tak wielu różnych typów budynków, konieczne było stworzenie bardzo dużej bazy informacji, związanych z tysiącami budynków w wielu śródziemnomorskich regionach Europy. Przeprowadzenie tak dużego przedsięwzięcia nie byłoby możliwe bez wsparcia ze strony Europejskiej Rady ds. Badań Naukowych”, dodaje Rodriguez.
Słowa kluczowe
PETRIFYING WEALTH, budownictwo kamienne, średniowiecze, Francja, Włochy, Kastylia, ekonomia, konflikt, bogactwo, rozwój gospodarczy, budynki
