Badanie „meczetów cesarza”
W latach 1878-1918 Bośnia i Hercegowina znajdowała się pod panowaniem Habsburgów jako część Austro-Węgier. Decydenci w Wiedniu i Budapeszcie musieli sprostać wyzwaniu, jakim było rządzenie różnorodnym społeczeństwem, w którym wcześniej dominowały elity muzułmańskie. „Na pewien paradoks zakrawa, że rządom tym towarzyszyła bezprecedensowa odnowa muzułmańskich budowli”, wyjaśnia Maximilian Hartmuth, historyk sztuki na Uniwersytecie Wiedeńskim i koordynator projektu THEKAISERSMOSQUES. Znaczna część budynków zaprojektowanych w tym okresie przez środkowoeuropejskich architektów wzorowała się na islamskiej typologii architektonicznej, obejmującej meczety i medresy. Wypracowano orientalizujący styl, pozwalający pogodzić formę, funkcję i modernizującą wizję. Projekt THEKAISERSMOSQUES, finansowany przez Europejską Radę ds. Badań Naukowych, był poświęcony zbadaniu tego mało znanego eksperymentalnego połączenia architektury europejskiej i islamskiej w tym regionie około 1900 r. Głównym założeniem projektu było dostarczenie dowodów na potwierdzenie argumentu, że takie budynki powinny zostać uznane za odrębną grupę zabytków architektury, wymagającą odrębnych badań.
Udokumentowanie odrębnego stylu architektonicznego
Wiele budynków wzniesionych w tym oryginalnym stylu architektonicznym ma pasy w naprzemiennych kolorach i okna z łukami w kształcie podkowy. Tylko część z nich doczekała się udokumentowania, dlatego badacze rozpoczęli badania terenowe w bośniackich miastach, aby je odnaleźć. Przeprowadzono także kwerendę w archiwach i bibliotekach. „Niezwykle ważnym elementem badania były analizy dotychczasowych prac na ten temat oraz źródeł pierwotnych – głównie w językach używanych w Bośni i Niemczech, ale także w Imperium Osmańskim, ponieważ turecki pozostawał w użyciu wśród muzułmańskich elit Bośni”.
Ustalenie nowej chronologii
Badacze dowiedli, że architektura w stylu orientalizującym była kiedyś bardziej rozpowszechniona i widoczna niż obecnie. W różnych częściach kraju zespół znalazł ponad 100 budynków utrzymanych w tym stylu. Naukowcy zaproponowali również nową chronologię opartą na kilku kluczowych punktach zwrotnych. Pierwszym z nich była podjęta w 1884 r. decyzja o renowacji najważniejszego meczetu w Sarajewie w stylu nawiązującym do historycznych budynków islamskich w szerszym regionie Morza Śródziemnego – zamiast przywrócenia wyglądu charakterystycznego dla późnego okresu osmańskiego z typowymi dla niego wpływami zachodnimi. Kolejny punkt zwrotny miał miejsce w roku 1891: Styl orientalizujący „awansował” ze „stylu muzułmańskiego” do „stylu regionalnego”, kiedy uznano go za odpowiedni nie tylko dla świątyń, ale także budynków administracyjnych. Styl ten rozprzestrzenił się niemal we wszystkich zakątkach kraju za sprawą architektów i inżynierów wykształconych w Europie Środkowej. Trzecim punktem zwrotnym była śmierć w 1903 roku Benjámina Kállaya, „zarządcy kolonialnego” kojarzonego z nieokiełznanym eklektyzmem, który stał się wówczas obiektem krytyki. Wiele późniejszych projektów cechuje się zredukowaną ornamentyką i uproszczoną kolorystyką.
Liczne publikacje
Zespół opublikował już dwa zbiory artykułów i monografię na temat swoich odkryć, a kolejny zbiór i monografia są obecnie w trakcie recenzji. W 2024 r. ukażą się dwie monografie poświęcone wizualnej dokumentacji mało znanych dzieł. „Publikacje będą najtrwalszym owocem projektu”, mówi Hartmuth. Zespół planuje publikowanie dalszych informacji na temat Bośni, zwłaszcza w mniejszych miastach, co powinno przyczynić się do lepszego poznania architektury tego regionu, a być może także do rozwoju tamtejszej turystyki kulturowej. „Liczymy, że zagraniczni turyści i lokalni mieszkańcy będą odwiedzać takie miejsca jak Travnik i Banja Luka, a nawet mniej znane ośrodki w regionie”, dodaje Harmuth. „Konieczne jest zrekonstruowanie fascynujących historii wielu budynków, zanim będzie można zainteresować nimi szersze grono odbiorców”.
Słowa kluczowe
THEKAISERSMOSQUES, Habsburg, cesarstwo, Bośnia i Hercegowina, orientalny, styl, osmański, meczety
