Narzędzia wspierające odpowiedzialną i etyczną otwartą naukę
Jednym z podstawowych celów otwartej nauki jest demokratyzacja dostępu do badań oraz udostępnienie danych badawczych szerszemu gronu odbiorców. Wiąże się to z innym istotnym założeniem, jakim jest przybliżenie badań oraz osiągnięć naukowych społeczeństwu i tworzenie powiązań między badaczami i ludźmi niezwiązanymi ze światem nauki. „Największym wyzwaniem jest realizacja ambitnego założenia, jakim jest rzeczywista otwartość”, wyjaśnia Rosemarie de la Cruz Bernabe, koordynatorka projektu ROSiE z ramienia Uniwersytetu w Oslo. „Otwarta nauka bywa niezwykle kosztowna - wymaga bowiem budowy nowej infrastruktury, opracowania nowatorskich narzędzi oraz wyszkolenia specjalistów”. To jednak nie wszystkie wyzwania. Kolejnym jest opracowanie listy nowych form niewłaściwego postępowania i wątpliwych etycznie praktyk związanych z otwartą nauką. Problemem pozostaje też nierówny dostęp do zasobów, ekspertów oraz kompetencji pomiędzy poszczególnymi państwami, co rodzi niebezpieczeństwo, że otwarta nauka stanie się obszarem, w który będą w stanie inwestować tylko bogatsze z nich. Ostatnim z kluczowych problemów jest kwestia dostępu badaczy do danych wrażliwych, który może wiązać się z nowymi zagrożeniami. Niektórzy wprost zgłaszają obawy, że tego rodzaju informacje mogą być wykorzystywane przez potężne grupy interesu do atakowania zmarginalizowanych grup społecznych. Nawet jeśli anonimizacja jest możliwa, konieczne jest dokonanie oceny równowagi między korzyściami płynącymi z otwartości i ryzykiem utraty prywatności. Każdy z tych problemów stanowi element składowy wyzwania, jakim jest stworzenie etycznego, rzetelnego i sprawiedliwego paradygmatu otwartej nauki.
Plan działań na rzecz odpowiedzialnych badań
Kluczowym celem projektu ROSiE było opracowanie planu działań ukierunkowanych na stworzenie w Europie ekosystemu odpowiedzialnej otwartej nauki. Badaczom udało się to osiągnąć dzięki przeprowadzonej wraz z partnerami analizie wyzwań, budowie ośrodka praktyk społecznościowych, a także wprowadzeniu wytycznych uzupełniających europejski kodeks postępowania w zakresie rzetelności badawczej. Zespół projektu rozpoczął prace od przeprowadzenia systematycznego przeglądu zagadnień prawnych oraz społecznych związanych z otwartą nauką, a także wyzwań stojących przed badaczami. Dodatkowo uczestnicy przeprowadzili szereg konsultacji obejmujących szerokie grono interesariuszy. Dzięki temu powstała platforma Knowledge Hub, która gromadzi wszystkie wyniki badań oraz rezultaty projektu, przedstawiając je w sposób przyjazny dla użytkowników końcowych. „Naszym zdaniem platforma Knowledge Hub stanowi źródło pytań na temat otwartej nauki”, zauważa Bernabe. „Z tego powodu chcemy utrzymać platformę i rozwijać ją w dłuższej perspektywie”.
Badanie złożoności otwartej nauki
Jednym z kluczowych rezultatów projektu są opracowane przez badaczy „Ogólne wytyczne dotyczące odpowiedzialnej otwartej nauki”. „To pierwszy w Europie dokument zawierający wytyczne dotyczące odpowiedzialnej otwartej nauki”, dodaje Bernabe. Dokument skupia się na najważniejszych zagadnieniach, takich jak środowisko badawcze i infrastruktura, ochrona uczestników, ekosystemów i dziedzictwa kulturowego, a także potrzeba opracowania otwartych i powtarzalnych praktyk badawczych. W marcu 2024 roku zespół wydał także szczegółowe wytyczne dotyczące odpowiedzialnej otwartej nauki. Dokument „Discipline-related Guidelines on Responsible Open Science” („Wytyczne dziedzinowe w zakresie odpowiedzialnej otwartej nauki”) stanowią przewodnik dla naukowców pozwalający im na lepsze zrozumienie złożoności otwartej nauki. Opracowanie porusza szereg zagadnień, takich jak między innymi zapewnienie możliwości kontroli i audytu, odpowiedzialność i ochrona danych osobowych. W ramach projektu ROSiE powstały również materiały szkoleniowe, które mają pomóc studentom, badaczom i naukowcom-wolontariuszom w zdobyciu umiejętności wymaganych do odpowiedzialnego uprawiania otwartej nauki. Uczestnicy opracowali materiały dotyczące nauk humanistycznych, nauk medycznych i przyrodniczych, a także nauk społecznych.
Zrównoważone centrum i żywe wytyczne
Pomimo tego, że okres finansowania projektu dobiegł końca w lutym 2024 roku, opracowana przez jego zespół platforma Knowledge Hub pozostaje zrównoważona i będzie rozwijana w przyszłości. Materiały szkoleniowe zostaną udostępnione w ramach Embassy of Good Science – inicjatywy społecznościowej mającej na celu promowanie etyki i rzetelności w badaniach naukowych. Zdaniem Bernabe projekt ROSiE stanowi punkt wyjścia do opracowania wytycznych na potrzeby debat dotyczących kwestii etyki w otwartej nauce. „Mamy nadzieję, że wytyczne staną się żywym dokumentem, który za kilka lat doczeka się aktualizacji”, zauważa badaczka.
Słowa kluczowe
ROSiE, otwarta nauka, nauki humanistyczne, społeczeństwo, uczciwość, etyka, sprawiedliwość
