„Archeopoetyka” pomaga zrekonstruować prehistoryczną kulturę euroazjatycką
Wiele starożytnych i współczesnych języków euroazjatyckich należy do indoeuropejskiej rodziny językowej, obejmującej języki germańskie, takie jak staronordycki i dzisiejszy angielski, jak również inne, na przykład hetycki, starożytna greka, łacina i sanskryt. Porównując cechy tych języków, językoznawcy porównawczy zrekonstruowali elementy języka protoindoeuropejskiego – ich wspólnego prehistorycznego przodka. „Wyrażenia formułowe – poetyckie kombinacje podobne do idiomów – dają nam wskazówki dotyczące dziedziczonych pojęć, a więc także społeczności i ich kultury”, wyjaśnia Riccardo Ginevra, korzystający ze wsparcia działań „Maria Skłodowska-Curie” badacz z projektu SunSHINE na Uniwersytecie Kopenhaskim będącym gospodarzem projektu. Mimo niespodziewanego zaoferowania stanowiska uniwersyteckiego we Włoszech Ginevra zdołał dokończyć porównanie kilku starogermańskich wyrażeń poetyckich – związanych z niebem, słońcem i światłem słonecznym – z tymi z innych tradycji indoeuropejskich. „Łącząc poetykę porównawczą z archeolingwistyką, czyli mieszanką językoznawstwa i archeologii, opracowałam podejście, które nazywam „archeopoetyką”, a które stanowi próbę pełniejszej rekonstrukcji indoeuropejskiej kultury symbolicznej”, dodaje Ginevra. Badacz współorganizował interdyscyplinarną konferencję poświęconą rekonstrukcji społeczeństwa indoeuropejskiego z perspektywy językoznawczej i archeologicznej (publikacja materiałów jest w toku).
Odziedziczone symbole i wyrażenia
Z badań lingwistycznych, archeologicznych i genomicznych wiadomo, że językiem protoindoeuropejskim, przodkiem dzisiejszych języków indoeuropejskich, mówili koczowniczy pasterze mieszkający ponad 5 000 lat temu na terenie stepu pontyjskiego, terenów między dzisiejszą Ukrainą a Rosją. Podczas gdy część migrowała na południe i wschód, inni migrowali na zachód, gdzie kontakt z neolitycznymi populacjami rolniczymi pomógł stworzyć środkowo- i północnoeuropejskie kultury epoki brązu. Kilka obiektów archeologicznych poświadcza powstanie wspólnych religijnych i kosmologicznych koncepcji słońca i nieba, na przykład wózek z Trundholm, mały model konia ciągnącego koło ozdobione złotem, reprezentujące słońce. „Badałem rozświetlone dzienne niebo, słońce, światło słoneczne i związane z nim bóstwa, będące jednymi z najtrwalszych symboli indoeuropejskich tradycji religijnych. Mają one podobne wyrażenia formułowe w kilku językach. Dzięki temu, po wynalezieniu rydwanów około 2100 roku p.n.e. wizerunki słonecznych rydwanów pojawiły się niezależnie w kilku tradycjach indoeuropejskich”, mówi Ginevra. Uczeni zauważyli, że w kilku starożytnych indoeuropejskich wyrażeniach formułowych światło słoneczne było ściśle związane z życiem: na przykład „widzieć światło słoneczne” było poetyckim wyrażeniem oznaczającym „żyć” w grece, wedyjskim sanskrycie i języku hetyckim. Badania Ginevry wspierają rekonstrukcję takich wyrażeń. Na przykład prehistoryczny mit w tekstach staronordyckich, sanskryckich, staroirlandzkich i starogreckich o zbrodni (prawdopodobnie seksualnej) popełnionej przez boga światła słonecznego (Ojca Niebo lub Słońce) wobec jego córki (Świtu), która następnie zostaje zabita w ramach kary przez boga ognia. Grozi to katastrofą – przypominając o związku słońca i życia – zażegnaną przez bohatera. Ginevra ma w planach kilka publikacji, w tym studium porównawcze homeryckiego hymnu do Hermesa, starożytnego greckiego mitu o Prometeuszu w Teogonii Hezjoda oraz staronordyckiego mitu o Thjalfmi sprawiającym, że kozy Thora stają się kulawe w Gylfaginning Snorriego Sturlusona. „Te opowieści o ofiarnym inwentarzu i rytualnym posiłku, w którym ludzie otrzymują części jadalne, a bogowie – kości, odzwierciedlają wspólne indoeuropejskie dziedzictwo. Pasuje to również do odnalezionych tzw. depozytów »głowa-kopyto« – elementów praktyk rytualnych odkrytych przez archeologię w prehistorycznym stepie”, dodaje Ginevra.
Siła w różnorodności
„Podobieństwa i różnice nie są przypadkowe, ale wynikają z konkretnych procesów historycznych, a także nieodłącznych ludzkich skłonności, na przykład potrzeby wyrażania trudnych pojęć, takich jak życie i śmierć”, podsumowuje Ginevra. Wraz z kopenhaskimi współpracownikami, Birgit Olsen i Thomasem Olanderem, Ginevra kontynuuje badania nad prehistorią Eurazji w ramach projektu LAMP.
Słowa kluczowe
SunSHINE, językoznawstwo, archeologia, Trundholm, indoeuropejski, norweski, germański, języki, poetycki, wyrażenia formułowe
