Badania queerowe oferują nowe spojrzenie na problem samookaleczeń wśród więźniów
W więzieniu samookaleczenie jest powszechnie traktowane jako objaw patologii, kryzysu lub dewiacji. Perspektywa ta nie uwzględnia jednak głębszej złożoności tych zachowań ani aspektów politycznych związanych z postrzeganiem ich jako czynów społecznych, a nie patologicznych. Twórcy projektu Prison Self-harm(odnośnik otworzy się w nowym oknie) podważają ten konwencjonalny pogląd. Badacze, korzystający ze wsparcia programu Marii Skłodowskiej-Curie(odnośnik otworzy się w nowym oknie), wykorzystali w swoich pracach teorię queer wykraczającą poza seksualność i płeć. „Queer, w tym kontekście, to sposób myślenia nieszablonowego: odrzucanie ograniczeń konwencjonalnych kategorii i pozostawanie otwartym na złożoność, sprzeczność i niejednoznaczność“, wyjaśnia Elena Vasiliou, główna badaczka projektu Prison Self-harm. „W tym projekcie oznaczało to spojrzenie na praktyki autodestrukcji jako część szerszego spektrum układów relacyjnych – takich, które mogą podważać binarne logiki: samookaleczenie i przyjemność, zdrowie i choroba, ofiara i sprawca“.
Samookaleczanie przez pryzmat odmienności
Projekt łączył dane statystyczne z jakościowymi narracjami wywodzącymi się z badań queerowych. Niespójności, silne emocje lub przemilczenia w narracjach byłych więźniów zostały uznane za cenną wiedzę. Vasiliou podkreśla, że podejście to ściśle wiąże się z metodami dekolonizacji i feministycznymi: „Chodzi o pokorę wobec tych dualnych relacji, uznanie wiedzy i człowieczeństwa uczestników oraz kwestionowanie dominującej narracji na ich temat“. W swoim artykule(odnośnik otworzy się w nowym oknie) Vasiliou odwołuje się do teorii queer, aby pokazać, że ból i samookaleczenie mogą być rozumiane jako zjawiska złożone i sprzeczne, a w warunkach odbywania kary – zarówno wzmacniające, jak i niepokojące. Co więcej, autorka badania wysuwa wniosek, że dla niektórych uczestników samookaleczenia były sposobem na uniknięcie samobójstwa – działając jak zawór odpowietrzający, zapobiegały dalszej eskalacji. Życie w więzieniu, z jego rutyną, nadzorem i walką o bezpieczeństwo i tożsamość, wpłynęło na doświadczenie samookaleczenia. Praktyki takie jak przymusowe interwencje, ciągłe monitorowanie lub ograniczona autonomia były niekiedy postrzegane przez więźniów raczej jako represje niż jako wsparcie. „Dla niektórych samookaleczenie stało się sposobem na odzyskanie sprawczości w obliczu instytucjonalnej kontroli. Innym akt ten przynosił ulgę lub był momentem, w którym ukłucie lub widok krwi oznaczał realizację pragnień lub potwierdzenie prawa do własnego ciała“, mówi Vasiliou.
Płeć i reakcje instytucjonalne
Wyniki statystyczne ujawniły różnice między płciami w sposobie doświadczania samookaleczeń i radzenia sobie z nimi. Kobiety były częściej postrzegane jako osoby potrzebujące wsparcia z zewnątrz, zwłaszcza w przypadku traumy lub problemów ze zdrowiem psychicznym, podczas gdy mężczyźni byli rzadziej pozycjonowani w ten sposób. Taka perspektywa wzmacnia oparte na płci założenia dotyczące podatności na zagrożenia i odporności. Dla niektórych homoseksualnych więźniów, środowisko więzienne stanowiło podwójne obciążenie, gdyż piętnuje ono obraz męskości, w którym dopuszczalne jest okazywanie słabości czy zniewieściałości. Samookaleczanie stało się więc „sposobem na złagodzenie emocjonalnego napięcia związanego z koniecznością ciągłego wypierania się części siebie po to, aby przetrwać“. Ustalenia wskazują ponadto na nieadekwatność obecnych reakcji instytucjonalnych. Spośród więźniów, którzy w chwili osadzenia mieli myśli samobójcze prawie 70% kobiet i ponad 76% mężczyzn zgłosiło pogorszenie stanu zdrowia psychicznego. Tylko 23,4% stwierdziło, że otrzymało pomoc. Paradoksalnie, praktyki zapobiegania samobójstwom, takie jak stały monitoring i leki, były często opisywane jako kontrolujące i karzące. Pomocne wsparcie znajdywano w relacjach ze współosadzonymi, poprzez nieformalną solidarność lub program Listener – brytyjski program, w którym więźniowie oferują poufne wsparcie emocjonalne innym osobom w trudnej sytuacji. Projekt Prison Self-harm pokazuje, że zachowania związane z samookaleczaniem w więzieniach mogą być postrzegane jako sposób radzenia sobie z opresyjnymi warunkami lub jako próba przeciwstawienia się im. Autorzy przedstawili w nim ponadto przydatne analizy i zalecenia(odnośnik otworzy się w nowym oknie) dla dalszych badań, polityk i praktyki klinicznej lub psychologicznej. „Zalecenia projektu nie mają służyć przekształceniu więzień w zakłady opiekuńcze, lecz dostarczają podstaw do reagowania z należytą powagą na rzeczywistość osób osadzonych“, podsumowuje Vasiliou.
