Śledzenie szlaku mistycznego islamu na terytorium Europy
Sufizm uważa się za wewnętrzny wymiar islamu, zestaw wartości, doktryn, rytuałów i instytucji, który krystalizuje samą jego esencję. W wyniku tego wizualizacje sufizmu dotyczące wiary i pobożności stanowią dla europejskich społeczności muzułmańskich swego rodzaju wizualny lingua franca w najszerszym możliwym sensie. Finansowany przez UE projekt SufiVisual obejmował badanie interdyscyplinarne skoncentrowane na tym, w jaki sposób kultura wizualna aktywnie tworzy i kształtuje koncepcje religijne, wpływając na nasze zrozumienie islamu. Celem projektu było stanie się mostem pomiędzy Wschodem i Zachodem. Badacze przeanalizowali role kultury wizualnej oraz praktyk religijnych jako ruchów przeciwstawiających się fundamentalizmowi religijnemu i wykorzystujących siły zmierzające ku pluralizmowi religijnemu.
Spojrzenie z wewnątrz na świat sufi
Sara Kuehn, jedna z uczestniczek projektu oraz stypendystka programu Maria Skłodowska-Curie, przeprowadziła prace w terenie w społecznościach sufi: Inayatiyya, Naqshbandi-Haqqani, ʿAlawiyya, Bektashi oraz Mevlevi we Francji i Niemczech w ich transnacjonalnych kontekstach. Aby gromadzić dane, przeprowadziła ona obserwacje uczestniczące różnych wydarzeń organizowanych przez te społeczności oraz ich tygodniowych dikhrów (rytuałów oddawania czci Bogu), jak również rozmowy jakościowe z liderami i członkami sufickich społeczności. Badaczka pozyskała zrównoważoną pod względem płci próbę obejmującą uczestników rozmów, dającą pełen niuansów dynamiczny obraz kobiecych praktyk duchowych, przywództwa i wizji. Badanie wykazało również, że mistyczny islam i sufizm, tradycja w stałym dialogu ze społeczeństwem i jego dynamiką polityczną, kulturalną i ekonomiczną, może stworzyć miejsce do dyskusji na temat norm płciowych i ustalonych hierarchii – teologicznych i politycznych – również poprzez danie kobietom głosu publicznego, który roznosi się na różne regiony geograficzne. Kuehn skupiła się też na produkcji kulturowej sufi, w tym na wszystkich materiałach wizualnych, a także wewnętrznych „wizjach” tworzonych przez działaczy sufizmu, takich jak liderzy, członkowie, artyści i muzycy. „Wizja może odnosić się do postrzegania rzeczywistości poprzez oko zapewniające fizyczny obraz lub zrozumienie danego obiektu umysłem, lub też do niematerialnych rzeczywistości lub przyszłych wydarzeń, tak zwanego oka umysłu”, wyjaśnia Dionigi Albera, koordynator projektu.
Zderzenie dwóch światów
„Jednym z wyzwań związanych z prowadzeniem badań etnograficznych wśród członków niektórych sufickich społeczności jest określony religijny prozelityzm i jego potencjalny wpływ na relację pomiędzy członkami społeczności a badaczem. Co więcej, w niektórych przypadkach płeć określała zakres badań i ograniczała możliwości gromadzenia danych”, stwierdza Albera. Pomimo tych trudności dwuletni projekt badawczy przyniósł fascynujące rezultaty. Najnowszym wydarzeniem powiązanym z projektem SufiVisual była internetowa konferencja online: „Kobiece wizje: Religijna kultura wizualna współczesnego kobiecego mistycyzmu w islamie”, która odbyła się w dniach 16–18 października 2020 roku w Stuttgarcie (Niemcy). Program konferencji obejmował część akademicką z 16 prezentacjami dokumentów, część „praktyczną” z prezentacjami prowadzonymi przez 6 sufickich liderek oraz część artystyczną składającą się z instalacji audio-wizualnych. Z programem można się zapoznać na publicznie dostępnej stronie internetowej konferencji.
Ekstrawertyczne tendencje sufizmu
„Doświadczamy renesansu sufizmu we współczesnych społeczeństwach, co wiąże się również z nowymi formami kultury. Obecnie sufi wyrażają się nie tylko poprzez tradycyjną świętą muzykę czy arabską kaligrafię, ale też poprzez sztuki plastyczne, fotografię, występy taneczne oraz na przykład rap”, opowiada Albera. „Co więcej, dominująca pozycja doświadczeń duchowych w kontekście sufizmu pozostawia niewiele miejsca dla wymiaru tożsamości (niekiedy przeważającego w kontekście zachodniego islamu); napływ osób nowo nawróconych w niektórych społecznościach sufi również powoduje dużą płynność kulturową i religijną. To właśnie ta płynność sprawia, że współczesny sufizm jest dynamicznym laboratorium, w którym badana jest ewolucja współczesnego islamu”.
Słowa kluczowe
SufiVisual, sufizm, islam, kultura wizualna, płeć, pluralizm religijny, badanie etnograficzne