Uwaga na głoski „p” i „q”, czyli jak środowisko językowe wpływa na alfabetyzację
Języki charakteryzują się całym szeregiem schematów i prawidłowości, które regulują sposób tworzenia wyrazów i ich łączenia w celu wyrażenia myśli. Reguły fonotaktyczne to ograniczenia dotyczące tego, jak dźwięki są rozmieszczone w słowach i w jaki sposób łączą się ze sobą. Na przykład w języku angielskim głoski „k” i „n” nie mogą występować razem, jak na przykład w wyrazie „knife” („nóż”), w którym „k” jest nieme, podczas gdy w języku niemieckim takie ograniczenie nie istnieje. Reguły fonotaktyczne stanowią złożony zbiór prawidłowości. Często istnieją od nich wyjątki, a w szerszym kontekście językowym podlegają też ograniczeniom dotyczącym zapisu literowego głosek i wpływu znaczenia wyrazu na ten zapis. Większość reguł językowych nie jest nauczana w szkołach: badania sugerują, że posiadamy o nich wiedzę ukrytą zdobywaną w drodze doświadczenia. Celem projektu PhonPred, dofinansowanego w ramach działania „Maria Skłodowska-Curie” (MSCA), była próba odpowiedzi na szereg pytań dotyczących procesów poznawczych i przyswajania wiedzy przez ludzi. Chcąc zgłębić te zagadnienia, zespół projektu zidentyfikował obowiązujące prawidłowości językowe i określił, jaką wiedzę na ich temat posiadają sami użytkownicy języka. „Zachowanie językowe jest uwarunkowane środowiskiem językowym, w którym funkcjonują ludzie. Bez zrozumienia tego środowiska nie możemy w pełni zrozumieć ludzkiego zachowania”, wyjaśnia Kathy Rastle, kierownik projektu z Royal Holloway, University of London, brytyjskiej uczelni będącej gospodarzem projektu. Najważniejszym osiągnięciem projektu jest odkrycie, że użytkownicy języka wykazują konsekwentnie wysoki poziom przyswajania istotnych prawidłowości występujących w ich środowisku językowym. Reguły te obejmują różnorodne poziomy reprezentacji językowej, na przykład łączenie dźwięku, pisowni i znaczenia. Chociaż istnienie wyjątków od tych reguł utrudnia ich wykrywanie i uczenie się, to wyniki badania pokazują, że ludzie z powodzeniem pokonują tę przeszkodę. Świadczy o tym fakt, że biorące udział w badaniu anglojęzyczne osoby dorosłe były w stanie zaklasyfikować nieistniejący w rzeczywistości wyraz „domous” jako przymiotnik, ponieważ z ich wiedzy wynikało, że w języku angielskim przyrostek -ous zazwyczaj oznacza formę przymiotnikową. Badaczom udało się również stwierdzić różnice w przyswajaniu przez poszczególne osoby określonych zawiłości językowych, co zazwyczaj przypisuje się ilości i jakości doświadczeń lingwistycznych. „Oznacza to, że wprowadzanie zmian w środowisku językowym, którego doświadczają ludzie, może kształtować ich umiejętności językowe, a tym samym wspierać naukę czytania i pisania”, dodaje Ana Ulicheva, stypendystka MSCA.
Naukowe podstawy uczenia się
W projekcie PhonPred przyjęto dwa szerokie, ale wzajemnie powiązane podejścia. Po pierwsze, analiza obliczeniowa struktury języka pomogła odkryć istniejące prawidłowości w systemie językowym. Do tego celu wykorzystano obszerne zbiory tekstów (korpusy językowe) uzupełnione o informacje na temat struktury dźwiękowej słów i ich znaczeń. Następnie uczeni zidentyfikowali i scharakteryzowali interesujące ich prawidłowości za pomocą narzędzi obliczeniowych, takich jak semantyka dystrybucyjna. Po drugie, przeprowadzono eksperymenty, aby zbadać, jak te prawidłowości są wykorzystywane w praktyce. W tym celu poproszono grupę dorosłych osób, których językiem ojczystym jest angielski, o wykonanie serii zadań polegających na czytaniu na głos, pisaniu i określaniu, czy dany wyraz istnieje czy nie istnieje w ich języku. Rozmiary badanych prób różniły się w zależności od zadania i względów statystycznych, przy czym niektóre eksperymenty przeprowadzono online metodą crowdsourcingu.
Doskonalenie metod nauczania
Choć zarówno kompetencje językowe, jak i umiejętność czytania i pisania w istotny sposób wpływają na możliwości zatrudnienia, badania sugerują, że średnio około 20 % uczniów w krajach OECD nie osiąga podstawowego poziomu umiejętności czytania. Wyniki projektu PhonPred mogą przyczynić się do opracowania skuteczniejszych metod nauczania, ponieważ pozwalają lepiej zrozumieć procesy uczenia się oraz różnice w poziomie wiedzy w przypadku różnych osób i użytkowników różnych języków. „Prawidłowości językowe mają charakter bardziej probabilistyczny niż deterministyczny. Nie pozostaje to bez wpływu na pomiar i interpretację znajomości języka i zachowań językowych”, zauważa Ulicheva. „Rezultaty naszych prac wskazują, że pewne indywidualne różnice obserwowane wśród osób w takich miejscach, jak szkoły czy kliniki, wynikają ze środowiska językowego, w jakim te osoby funkcjonują, a nie z wrodzonych różnic między nimi”.
Słowa kluczowe
PhonPred, język, językowe, prawidłowości, szkoły, czytanie, pisownia, nauczanie, fonotaktyka, semantyka, słowa, dźwięki
