Kiedy ludzie zaczęli stawiać nagrobki?
Nagrobki, będące oznaczeniem miejsca pochówku, pozwalają skupić się na żałobie i upamiętnieniu. Zazwyczaj wykonane są z kamienia, na którym wyryto imię zmarłego, datę urodzenia i śmierci, a często także inne inskrypcje. Tradycja ta istnieje od zarania dziejów i pojawia się w wielu różnych kulturach. „W Ukrainie i Mołdawii odkryto wiele neolitycznych kamiennych płyt nazywanych kamiennymi babami, liczących około 5 000 lat”, mówi Čaval. „Na kopcach znaleziono też kamienne i drewniane znaczniki z epoki brązu. Grecy chowali ubogich mieszczan i elity w oznaczonych grobach. W pochodzącym sprzed okresu rzymskiego mieście Vulci we Włoszech odkryto liczne rzymskie nagrobki ozdobione posągami, reliefami i inskrypcjami, które opowiadają różne historie”, dodaje.
Dlaczego śmierć wykuta jest w kamieniu
Jak wyjaśnia Čaval, pierwsze epitafia w obecnej formie, a szczególnie formuła „Tutaj spoczywa…” wywodzą się z tradycji greckiej, którą w wyniku wzrostu potęgi i zasięgu swojego cesarstwa przyjęli Rzymianie, a następnie Zachód. Nie tylko słowa, ale także wygląd nagrobków dostarczają informacji na temat wierzeń ich twórców. „Detale nagrobków dają nam wyjątkowy wgląd w czasy, w których powstały – możemy się z nich dowiedzieć czegoś o społecznościach, ich tożsamości, wartościach i wierzeniach, życiu doczesnym i życiu po śmierci”, mówi Čaval. Lokalizacja grobu może odzwierciedlać przywiązanie zmarłego do konkretnego miejsca, a wykonanie i wykorzystane materiały świadczą o statusie społecznym, zwłaszcza jeśli są rzadkie. Inskrypcje wskazują na umiejętność czytania i pisania, a motywy dekoracyjne na przynależność religijną. „Nawet pomijając ozdoby i inskrypcje, kształt nagrobka, jego umiejscowienie na cmentarzu i rodzaj cmentarza tworzą obraz wartości społeczeństwa i ich wpływu na jednostki”, dodaje.
Tajemnica stećci
Zainspirowana odkryciem tajemniczych stećci, ogromnych kamiennych pomników znalezionych na cmentarzach w Bałkanach Zachodnich, Čaval zapragnęła zrozumieć przeszłość za pośrednictwem praktyk pogrzebowych i ich kultury materialnej. Wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO w 2016 roku stećci to średniowieczne nagrobki, które odkryto na terenie Bośni i Hercegowiny, Chorwacji, Czarnogóry i Serbii. „Co ciekawe, nie są one powiązane z żadną grupą etniczną ani religijną, dlatego pozostają owiane tajemnicą. Jednak ich liczebność, czyli ponad 70 000 zachowanych pomników, a także ich monolityczny charakter odzwierciedlają znaczenie, jakie miały setki lat temu”, mówi Čaval. Na niektórych nagrobkach wyryto inskrypcje w głagolicy i bośniackiej cyrylicy – alfabetach, które nie przetrwały do dziś. Świadczy to o lokalnej różnorodności etnicznej i religijnej, co dodatkowo potwierdza połączenie prehistorycznych zdobień z elementami rzymsko-chrześcijańskimi lub islamskimi. „Wykorzystujemy współczesne techniki cyfrowe, takie jak obrazowanie satelitarne, by badać to zjawisko. Jestem dumna, że mogę pomóc w ich upublicznianiu”, zdradza Čaval.
To koniec nagrobków?
Nagrobki stały się tak popularne, ponieważ doskonale spełniają swoje zadanie. Nietrudno znaleźć odpowiedni kamień i przetransportować go na cmentarz. Można go także ozdabiać. Kamień jest ponadto wytrzymały, trwały i odporny na ekstremalne warunki pogodowe, pozwalając na wieczne upamiętnienie zmarłego. Wyjaśnia to także, dlaczego inne oznaczenia grobów, jakiekolwiek by one nie były, nie wytrzymały próby czasu. Czy wraz ze wzrostem popularności pogrzebów humanistycznych, przepełnieniem cmentarzy i rosnącą świadomością dotyczącą zrównoważonego rozwoju nagrobki odchodzą do lamusa? „Choć zdecydowanie obserwujemy rosnące zainteresowanie alternatywnymi rozwiązaniami, myślę że nie wyprą one nagrobków całkowicie. Ich solidność dosłownie reprezentuje życie, podtrzymując jego obecność i znaczenie”, podsumowuje Čaval. Kliknij tutaj, aby dowiedzieć się więcej o prowadzonych przez Čaval badaniach realizowanych w ramach wspieranego przez działania „Maria Skłodowska-Curie” projektu SOLMUS: Odkrywanie tajemnic średniowiecznych nagrobków Bałkanów Zachodnich Posłuchaj rozmowy z Čaval w podcaście CORDIScovery.
Słowa kluczowe
SOLMUS, nagrobek, grób, pogrzeb, cmentarz, stećci, kamień, inskrypcje